Мөгаллим язмалары

      Хатыны урын җәйде.Ир барып тиз генә утны сүндерде.Карават шыгырдап куйды.

-Булдымы?-дип сорады хатын.

-Юк әле,-диде ир,авыр сулап.

-Булдыксыз,-диде хатын.-Ирлегеңне әйтер идем…

Сүз бер капчык комбикорма турында бара иде.Ул инде күптән бозау тагарагы астына яшереп куелган.Сәлим шуны алып кайтырга җай таба алмыйча йөри.

-Җебегән,-дип дәвам итте хатын.-Бүген тагын ике чеби үлде.Кеше ирләре азыкны машина белән алып кайтып аударалар,син төнлә күтәреп кайтырга куркасың.

 Сәлим бүген хатыны Сылубикә назлырак булыр дип көткән иде.Чөнки әбәд вакытында кыш айлары өчен мең тәңкә кайтарып бирде бит! Комбикорманы да алып кайтса менә…Сәлим хатынына елышты.Әчкелтем ферма исе,сенаж “хушбуе”аның башын әйләндерде.

 Хатын дәвам итте:

-Бозауның эче китә.Көне буе тана мөгрәде.Үгезгә алып барырга уйламыйсың да…

Сәлимнең кулы хатынының җилкә чокыры тирәсенә шуышты.Кытыршы каты кулны Сылубикә җәлт кенә мендәр өстенә алып куйды.

-Атна буе каз оясын рәтли алмасаң да,хатынга үрелә беләсең тагы,-диде ул.-Бер биби ярыкка кысылып чак үлмәгән бүген.Болай да өч бәбкә.Кешедән оят.Казың да булдыксыз,үзең дә…

 Бераз сүзсез яттылар.Ара-тирә карават шыгырдап куйды.Сәлим үткән атнаны баҗаларында видиктан бер кино караган иде.Шуны исенә төшереп ятты.Вәт тормыш,вәт яшәү ичмасам.Андагы хатыннарның әрсезлеген,ах-вах килеп ыңгырашуларын күреп Сәлимнең исе китте.Күз алдыннан китмиләр генә бит шул кинодагы шәрә нәмәрсәләр.! Менә тагын шуларны уйлап,Сәлим хатынының йомшак беләген тотты.Ә ул шуны гына көткәндәй тезеп китте:

 -Кыз мәктәпне бетерә.Чыгарылышка күлмәк кирәк ди.Малай сабантуйга аяк киеме сорый.Газга-утка түләмәгән.Электрны өзәбез дип киттеләр.Уф!…-Һәм ачу белән ирнең кулын алып ташлады.

 Сәлимнең күз алдындагы дәртле шәрә хатыннар шундук гаип булдылар.Ул,тешләрен кысып,карават кырыена шуышты.Эченнән генә бөтен шартын китереп өч-дүрт ай буе акча бирмәгән ферма мөдирен эт итеп сүгеп ташлады,юньләп баса белмәгән ата казны каргады,чебиләрнең җәһәннәмгә олагуын теләде.Аннан ачу белән урыныннан сикереп торды,Киенде.Ишекне шапылдатып ябып чыгып китте.

 …Ул кайтканда Сылубикә мыш-мыш килеп таралып йоклап ята иде.Сәлим тиз генә чишенде дә юрган астына чумды.Салкыннан туңган куллар хатынының куенына чумды,аяклар җылы ботларга чуалды…

-Булдымы?-диде йокылы-уяулы Сылубикә.

-Булды,җаным,булды.

 Карават шыгырдап куйды.Рәхәт иде Сәлимгә!Әле генә алып кайтып куйган комбикорма аның күз алдыннан китмәде.Чукынып китсен шәрә хатыннар.Лапастагы бер капчык комбикорма әллә нинди дәртле хатыннардан да кадерлерәк иде аңа бу минутта.

 Нихәл, Халисә! Шатлыктан чылтыратуым сиңа – малай эшкә керде бит! Мәктәпкә. Белеме дип… Бар, нишләп булмасын. Башлы бит ул. Армиядән кайтышлый Мәскәү вокзалында диплом сатып алган. Акчасы укытучыныкына гына җиткән. Прокурорныкы бик кыйммәт ди.

“Бик шәп булган, улым, авылда хәзер иң акчалы урын мәктәп”, – дидем. Теләсә кемне алмыйлар бит әле анда. Әнә, Әхминең университет бетергән малае кызыл дипломын селкеп йөрде-йөрде дә, Казанга китеп, “Бәхетле”гә каравылчы булып урнашты. Ә директор безне сайлады, чөнки минем малай атасына охшаган, кулына балта-пычкы тота белә.

Мәктәптә хәзер укучы институтка керсен дип бик азапланмыйлар икән, чөнки вузларда хәзер балалар түгел, ә бозаулар укый. Минем энекәш абзарына өч бозау алып кайтып куйды инде. Улы тугызынчыда гына әле. Тагын дүрт бозаулык акча юнәтә алсам, малайны юристлыкка кертәм ди.

Минеке физкультура укыта. Хезмәт тә биргәннәр. Кибетче Фәүзия кызы бәби табарга китәсе ди. Шуның география дәресләрен дә өстәсәләр, 36 сәгать була. Бу араларда укытып мәшәкатьләнгәне юк әле, директор малаена шәһәрдә коттедж салалар. Директоры бик мактый үзен, әле ярый Хәбриев бар дип кенә тора ди. Минем малай да әрсез инде. Кая кушсалар, шунда чаба. Беркөнне чаңгы ярышына барса, икенче көнне көрәшкә чыгып китә. Аннан директорны балыкка алып барып кайта. Шимбәдә куян атарга китәләр.

Ә менә завучлары бер аждаһа. Шулкадәр эшләгән малайга планың кая дип бәйләнә икән. Язу-сызу белән утырганчы, директорның икенче малаена да өй сала башласак, эшләр хутка китәр иде дип йөри балакаем. Салдырыр, мин әйтәм, булдыклы кеше ул. Влач та, акча да үз кулында. Әле өстеннән жалу язганнар: дәресләрен укытмый, акча урлый дип.

Укытса, урламаса юләр булыр иде, шуны аңламыйлар ахмак башлар. Халык бик әшәке, көнче бит бездә. Койрыгын кысып ятасы гына бит инде югыйсә. Районнан килеп төшкәннәр дә, пыр туздырып киткәннәр боларны. Директорга бәйләнгәннәр дип уйлыйсыңмы? Көтеп тор! Аның инде күптән кирәкле кешеләренә биреләсе бирелеп куелган.

Безнең малай, ичмасам, эшләп тә күрсәтә. Балаларга тәмәке тарту өчен аерым бүлмә ясап куйды, хезмәт белән физкультураны бергә кушып укыта башлады. Мондый яңалыкны өйрәнми булмас дип, район газетасыннан килеп киткәннәр. Директор да берәр грамота бирми булмас дип әйтә ди.

Иң важныен әйтми торам икән. Тиздән мәктәпләрендә семинар үтә. Минем малайның укытуын өйрәнергә районның бөтен хезмәт укытучылары җыела. Ачык дәрескә. Укучылар эшләгән дип күрсәтер өчен таба астына куя торган такталар, балта-чүкеч саплары, тукмаклар, тагын әллә нәрсәләр эшләп бетерде инде. Тегеләр киткәч, барысын җыеп, өйгә алып кайтасы. Монысы әйбәт кенә үтеп китсә, атказанган исеме бирергә можетлар дип куанып йөри мескенем. Бирерләр, Алла боерса, минем малайга да бирмәгәч, тагын кемгә бирсеннәр!

Фәрит ВАФИН.

    Алгы партада утырган малай сумкасыннан болан мөгезе кадәр рогатка чыгарды.

– Ашыкма, – мәйтәм тегеңә. – Наданлыгыңны күрсәтмә. Синең шикелле егеткә кәкре агач кисәге тотып утыру бөтенләй килешми. Синең кулда җүнлерәк нәрсә булырга тиеш: йә пистолет, йә автомат…

Ул аз гына уйланып торды да рогаткасын сындырып ташлады.

– Таныш булыйк: мин сезне тарих белән географиядән укытачакмын, – дим. – Сызым белән рәсемнән дә кергәләп чыгармын.

Шулчак пычак ялтырап китте.

– Әһә! – дидем мин зур куаныч белән – Менә бу корал! Әмма минекенә җитми. Дустым миңа Колымадан алып кайткан пычакны күрсәгез, исегез китәр. Иртәгә алып килермен.

Пычак бүтән күренмәде. Әмма арткы партадан миңа пугач төбәделәр.

– Бик яхшы, – дидем, шатлыклы кыяфәт чыгарып. – Дәресне башлаганчы, әйдәгез, башта ату ярышы үткәреп алыйк. – Шап итеп өстәл уртасына глобусны китереп утырттым. – Кем дә кем Памир тавына тидерә, шуңа географиядән “бишле”. Тик бер шарт белән: кыек атучының маңгаена мин турылап үзем чәпәчәкмен.

Класс шым булды. Берничәсенең нервысы чыдамады: парта астына төшеп, тәмәке кабыздылар.

– Кеше көлдермәгез инде, – мәйтәм. – Кем инде шундый чүп тарта?

Кесәмнән сигаралар чыгарам. Тәмәке тартучы малайга дәһшәтле сорау бирдем:

–Йә, сөйләп җибәр әле, бу сигараларның кайда эшләнүе турында. Белмәсәң, тәмәкеңне артыңа төртәм. Алга таба тәртип шундый булачак.

Тәмәке төтене сүрелде.

– Бүтән һаваны бозмагыз, – мәйтәм. – Башка вакытта мин кергәндә классыгызны җилләтеп куярга онытмагыз. Һәм тагын бер кисәтеп куям: дәрестә кәрт сугарга уйласагыз, минем карталар белән генә уйныйсыз. Минуты –Кун сум. Шылдымы?

Кыңгырау чылтырады, мин горур кыяфәттә класстан чыгып киттем. Чираттагы дәрес – 8 нчеләрдә. Аларга да шәпләп бирәсе булыр сабакны.

Башлык бүлмәсенә үгез муенлы, кыска кәкре аяклы, күлмәк якалары ат камыты шикелле ике якка ачылып китмәсен өчен аллы-гөлле чуар галстук буган бер адәм килеп керде. Ул “Якты төн” күмәк хуҗалыгы персиятеле Моталлап иде. Йөзеннән гөрләвек булып тир ага, ә аркасыннан агып төшкән тир трусигына кадәр юешләткән.

– Калхуз бетте, Хан Солтанович, – диде персиятел, мыш-мыш сулап. – Төнлә сыерларны алып чыгып бетергәннәр.

Соңгы “Т-40” та күренми. Печән белән салам да юкка чыккан.

– Милициягә әйттеңме соң, пынимаешь? – диде башлык, һәрвакыттагыча бер җөмләсен вәкарь белән генә ике мәртәбә кабатлап.

– Әйттек-әйттек. Башта былтыр югалган сарыкларыгызны, дуңгызларыгызны табыйк әле, – диделәр. – Атлар, чәчкечләр, ургычлар да табылмаган. Шуларның очына чыксак, бәлки эзли башларбыз, – диделәр.

– Бәлки диделәрме, пынимаешь?

– Нәкъ шулай диделәр, Хан Солтаныч.

– Алайса, ник мине борчып йөрисең?

– Инде яши башлыйбыз дип кенә торганда бит, Солтаныч. Еллык хезмәт хакын бирәбез дип торганда…

Бу сүзләр башлыкның ачуын кабартты:

– Син нәрсә монда… сырлап утырасың, тавык мие эчкән нәрсә! Син Бохар ишәгенә кем ышансын, анаңны сатыйм! Көпә-көндез шуның кадәр әйбер юкка чыга димени?

Кибән кебек кабарып утырган персиятел тылсымлы таяк белән суккан кебек урындыгына сеңеп, кечерәеп калды.

– Ур-ур-лау-у-у-ла-арын ни… ни… чек рас-с-с-ларга соң, Хан С-с…олтаныч?..

– Амбар кенәгәләрегез бардыр бит?

– Юк шул, кичә контурыбыз янды бит, Солтаныч.

Башлыкның борын тишекләре персиятел сыярлык булып киерелде:

– Шуннан?

– Шуннан шул инде, – диде Моталлап. – Нишләргә дә ниткән юк.

– Җыелыш җыеп берәр нәрсә әмәлләп карагыз. Урладылар, янды дигәнгә ышанырлык заманмы? Кәгазь кирәк, пынимаешь. Кыштырдаган кәгазь кирәк.

– Акчасы исән-сау ла аның анысы, – диде Моталлап. – Акча минем машинада иде.

– Аңлатыбрак сөйлә, – диде башлык.

– Сыерлары да күрше калхузда. Сарыклары да. Сыер да, сарык та булмагач печән белән саламны череп әрәм булмасын дип үзем озаттым. “Т-40”ны гына аңлап бетермим. Каравылчы карт та белми…

– Эчәме?

– Кем?

– Синең чүмеч белән чүмергәнеңне беләм. Каравылчы эчәме дим, дуңгыз?!

– Салгалый.

– Акчаны син бирәсеңме?

– Һы-ыһ!.. – адәм аңламаслык аваз чыгарып персиятел торып ук басты һәм таеп егыла язды, чөнки урындыгы астына әллә ботинка кары эреп, әллә башка җирдән агып, хәйран гына су җыелган иде.

– Син дә бирмәгәч, пынимаешь, мин дә бирмәгәч, каян табып эчә? Урлый, ызначит.

Шундый катлаулы мәсьәләнең җайлы гына чишелүенә килеп җиткән калхуз персие май кояшы кебек яктырып китте.

– Шул эчү аркасында инде, Солтаныч, эчү аркасында. Яши генә башлыйбыз дип торганда. Шул картка ышанып харап булдым. Кайту белән каравылдан алып ыргытам мин ул карт тәрене. Аксак крич! Чулак-чукрак инвалид кисәге! Кабахәт! Бөтен калхуз малын ничек эчеп бетермәк кирәк! Ни… Акчаны барыбер бирәбез, Солтаныч, быел булмаса киләсе елга бирәбез.

Башлык шаркылдап көлеп җибәрде.

– Андый бәхет сиңа эләкмәс, – диде ул. – Бүгеннән “Караңгы көн”гә күчерәбез. Син әле яшь, энергияле белгеч. Давай, күрсәт үзеңне.

Икесе дә торып бастылар. “Яшибез, яшибез!” – дип типте йөрәкләр. Аларның икесенең дә уйлары бер, хисләре уртак иде.

Укытучы, мәктәп ишеген ачып, эчкә узды. Гаҗәп хәл: аны берәү дә ишек яңагына кысмады, берәү дә бәреп екмады. Мәхшәр туе булган коридорда сәер тынлык: гөлләр дә идәнгә очып төшмәгән, тәрәзә пәрдәләре дә урынында эленеп тора. Укучылар чыпчык балалары шикелле чөкердәшеп, матур гына җитәкләшеп йөриләр. Киемнәрен күр: концерт куярга килгәннәрмени?

Сүгенү сүзеннән башканы әйтә белмәгән Марат та, авызын ерып, укытучы белән: “Хәерле иртә!” – дип исәнләшеп узып китте.Укытучы, шикләнеп, сыйныф бүлмәсенә керде. Шаккатырлык: аның башына шапылдап такта чүпрәге килеп төшмәде. Идән юылган, такта сөртелгән, хәтта стенага эленгән портретларга кадәр урыннарында. “Исәнмесез!” – дип бердәм исәнләштеләр өндәү билгеләре кебек үрә баскан балалар.

Парта астында берәү дә калмаган. Кулыннан рогаткасы төшмәгән Шамил күкрәгенә китабын кыскан. Һәммәсе дә гипнозланган кебек укытучының күзләренә карап торалар. Дәрес башланды. Һаман тавыш юк, һаман кычкырышмыйлар. Укытучының йөзендә каушау билгеләре күренде. “Юньлегә түгел бу”, – дип борчылды ул. Кара әле, арткы партада гел карта уйнап утырган Равил белән Рәшит тә укытучының авызына керердәй булып игътибар белән тыңлыйлар.

Ә Наил бөтенләй фәрештәгә әйләнгән. Сагыз чәйнәми, иптәшенә төкерми. “Ярабби, бетүләрем шушы икән!” – дип уйлады укытучы йөрәгенең чәнчи башлавын тоеп. Дәрес уртасында бәдрәфкә барып тәмәке тартып килә торган Сәлим дә өйрәтелгән эт кебек кымшанмыйча утыра.

Наилә бәйләү җепләрен бөтенләй алып килмәгән ахры, кулында каләм. Һәрчак ипи күшәп утыра торган Шәүкәтнең авызы шапылдамый. Чебен очкан тавыш та юк. Кинәт шул тынлыкны бозып:

– Булды, Гөлсинә Зәкиевна, төшереп бетердек! – дигән тавыш яңгырады.

Алдынгы тәҗрибә конкурсына җибәрәсе дәрес видеотасмага язылып беткән иде.

Марат парта өстенә менеп “Ура-а!” кычкырды. Түшәмгә китаплар, дәфтәрләр очты. Ручкалар шартлап сынды. Сәлим тәмәкесен алып, бәдрәфкә чапты. Рогатка “пулялары” сызгыра башлады. Укытучының башына кәгазь карга килеп кунды. Ул арада Равил Рәшитнең күз төбенә менеп төште. Кемдер акырып елап җибәрде, артына инә кададылар, ахрысы.

Укытучы: “У-уф!” – дип җиңел сулап куйды…

“Т.Я.”архивыннан.2003ел,1март

Бариның белдерүе.  Рәсәйдә яшим.Телләр белмим.Хатын эзлим.Исемем-Бари.Авылда Барилар өчәү,бутамагыз,    мине Бөке Бари диләр.Трусиктан төшкән фотоларга гына җавап бирәм.

Барига хат.

Мистер Буки Бари! Хаталырак язам инде,ачуланмагыз. Минем исемем- Элизабет.Нью-Йоркта яшим.Телегез булмаса да, мин риза.Телсез-чукраклар теленә өйрәнү өчен курсларга йөри башладым.Трусигыма төреп фотомны җибәрәм.

Баридан хат.

Мисс,Элизабет. Беренчедән,мин-телсез түгел.Икенчедән,ул трусик миңа ни пычагыма,чүплеккә чыгарып аттым мин аны.Үземнең эштә төшкән фотомны җибәрәм.Сулдан җиденчесе-мин. Буки түгел, Бөке Бари.

Барига хат.

Кадерле ,Бөке Бари! Фотогызны елый-елый карадым.Туганнарыгыз бик күп икән,җитмәсә барысы бер төсле.Үзем аера алмагач,Брайтон-Бичтагы урыс кафесына алып барып күрсәткән идем,көчкә танып сезне күрсәттеләр.Трусикка атмаска иде, тишелеп беткәндер инде,бер генә кигән идем .

Баридан хат.

Элизабет! Район гәҗитендә чыккан фото әле ул бик беләсең килсә.Барысы да фермада үзем үстергән чучкалар.Юкка елап йөрмә,трусигыңны чүплектән эзләп,табып алып кердем.Безнең

Мантымаска килеп төшсәң, үзеңә кирәк булуы бар.”Вамин”акча бирми,колбасасын гына

ашап торабыз.Купальниктан төшкән фотоңны көтеп калам.Урыс кафеларында бичлар белән

бик буталып йөрмә,кара аны,күрмәгәнеңне күрсәтермен. Тулырак…