Мөгаллим язмалары

 

Беркайчан онытылмый икән ул балачакның Сабан туйлары. Истәлекләргә бай күңелле хатирәләре белән искә килә дә төшә, килә дә төшә. Мин бала чагымдагы бәйрәмнәрдән Яңа елны һәм Сабан туйларын әйбәт хәтерлим. Күңелгә шулары кереп калган. Бүгенге Сабан туйларында йөргәндә шул балачакның Сабан туйлары сагындыра. Хәзерге Сабан туйларының нигәдер йөрәккә җылысы юк, аны сагынып көтү тойгысы да җитеп бетми. Бәлки бу олыгаю галәмәтедер. Өлкән яшьтә күп нәрсәгә хис белән түгел, ә акыл беләнрәк карый башлыйсың бит. Югыйсә Сабан туйлары хәзер без үскәндәгегә караганда күпкә купшырак, затлырак, баерак үтә. Әмма барыбер балачакның бер Сабан туен хәзерге ун Сабан туена да алыштырмас идем. Сабан туеның үзеннән бигрәк аны көтү, аңа әзерләнү  мизгелләре үтә мавыктыргыч һәм үтә дәртләндергеч булып хәтердә саклана.

Сабан туена әзерләнү.

Сабан туена әзерлек эшләре язгы кыр эшләре тәмамлангач, чәчүләр чәчелгәч, маллар көтүлеккә чыккач, хуҗалыкта  бакча эшләре сирәгәйгәч башланып китә торган иде. Без үскәндә бәрәңге хәзерге шикелле май башында утыртылмады. Колхоз-совхозларда язгы кыр эшләре беткәч кенә тракторларны бакча сукаларга кертәләр иде. Ә бу гадәттә май ахыры, елына карап июнь башларына туры килә иде. Бәрәңге ат белән утыртылды. Ишлерәк гаиләле кешеләр кул белән утырталар иде. Бары шушы эшләр тәмамлангач кына Сабан туе телгә керә һәм авыл чын-чынлап бәйрәмгә әзерләнә башлый иде.

Без үскәндә авыл Сабан туеның кайчан буласын һәр авыл, мөгаен үзе хәл иткән. Бүгенге шикелле, бөтен авылда уптым илаһи тизрәк үтеп китсен, мәшәкате тизрәк бетсен дип, бер көндә үткәрелмәгән. Тирә-күрше авылларда яшәгән туган-тумача, дус-ишләр берсен-берсе кунакка дәшсен, очрашсын, хәл-әхвәл белешсен өчен төрле авыллар аны төрле вакытта оештырганнар. Сабан туе матур үтсен өчен елга, урман буйларындагы үләннәрнең дә хәтфәләнеп яшәрүе, көннәрнең дә җылынуы кирәк. Ә моның өчен иң кулай вакыт – июнь уртасы.

Сабан туена әзерлекнең беренче шарты – өй, мунча, өй алды, чолан-келәтләрне юып-чистартып чыгару. Чөнки күп кешегә бу вакытта кунаклар килә. Кунак килешкә өйне, тирә-юньне тазартып, чистартып кую татар халкының борынгыдан килгән гадәте ул. Юкәдән ясалган мунчала белән бар җирне юасың, идәннәрне ышкыйсың, сары гәрәбә кебек булып кала. Өйгә урман исләре, әллә нинди сулап туймаслык хуш ис тарала.

Юганчы зур бер эш бар икән әле.Ул – мич агарту. Аның өчен безне – малайларны әни су буена тишекле-тишекле ак ташлар җыеп алып кайтырга җибәрә иде. Карышу юк, кая ул: тиздән Сабан туе. Олылырның һәр кушкан эшен, йомышын чаба-чаба эшләргә әзер торасың. Шул алып кайткан ташларны дөрләп янган мунча мичендә ут булганчы кыздырасың. Аннан кыскыч белән алып сулы чиләккә саласың. Һавага пар күтәрелә, чиләктә су чыжлый, кайный, быгыр-быгыр килә. Менә берзаман чиләктә сепараттан яңа аерткан смәтән шикелле куе ак масса барлыкка килә. Бу – акшар дип атала. Шул акшар белән өйдәге галәмәт зур дүрт таба сыешлы мичне агартып чыгасың. Үзеңнең дә бөтен йөзең, өс-башың акшарга буялып бетә.Түбәдән чыгып торган морҗа башын агартырга безне менгермиләр, анысын берәр зуррак кеше буяп төшә. Авылдагы бөтен мичләр әллә кайдан, ерактан ак булып, үзләренә күрә соклангыч бер сурәт булып күренеп торалар. Матур! Әле ахырдан безнең морҗа башы аграк булган дип, мактанышып йөрисең. Ак морҗа башлары Сабан туена инде ерак калмаганын күрсәтә.

Өйне юып чыгарганның икенче көнендә тәрәзәләргә юып-үтүкләнгән пәрдәләр, челтәр, стенага чиккән әйберләр, морҗа әйләнәсенә кашагалар, ишеккә чаршаулар эленә, идәнгә кулдан сугылган паласлар җәелә. Өй эче ямьләнеп, нурланып китә. Бар җирдән чисталык бөркелеп тора. Түрдәге телевизордан һәм стена кырыендагы шифонерьдан башка бернинди затлы җиһаз юк. Шулай да гади генә өй эче күңелләрне җылыта. Су бөркеп коендырган тәрәзә төбендәге шау чәчәктә утырган яран гөлләре өйгә әйтеп бетергесез ямь өсти. Чыра телеп, күмер салып кайнатылган җиз самавыр җырлый. Мич алдында пешерелгән көлчә-коймаклар өстәлдә урын ала. Мәтрүшкәләр, бөтнекләр  салып, такта чәй пешереп, әти-әни, сеңелләр белән бергәләшеп чәй эчеп утырулар — әйтеп бетергесез истәлекләр.

Ишек аллары, абзар-кура тирәләре зелпе себеркесе белән кат-кат себерелә. Ватылган, сынган койма такталары, рәшәткәләр яңартыла, төзәтелә. Аннан инде үзеңне карау башлана. Сабан туенда кияргә дип, өскә берәр яңа күлмәк яки чалбар ала иделәр. Алар янында аяк киеме дә була. Аларны беренче тапкыр Сабан туенда гына киясең. Шул алынган киемнәрне һәркөнне киеп карау, кайчан киеп чыгылыр инде дип, түземсезлек белән көтү – үсмер чакның кабатланмас шундый күңелле вакытлары. Иртәгә Сабан туе дигән көнне күлмәк-чалбарларны бик әйбәтләп үтүкләп, урындык артына элеп куясың да, тизрәк таң атсын иде дип, матур уй-хыяллар белән йокларга ятасың.

Әйбер җыйнау.

Сабан туенда җиңүчеләргә биреләсе бүләкләрне бөтен авыл буенча, йорттан-йортка йөреп җыйныйлар иде. Аны хәзерге шикелле берәр атна алдан түгел, иртәгә Сабан туе дигән көнне генә җыялар. Җыючылар —  авылның хөрмәтле өлкән агайлары, клуб мөдире, авыл Советы рәисе. Бүгенге шикелле бер-ике картны кулларына колга, чиләк тоттырып урамга чыгарып җибәрмиләр иде. Без авылның уртасындарак торабыз. Шуңа күрә җыючылар безгә килеп җиткәндә ике колга инде чәчәкле-чуклы ситсылар, чигелгән сөлгеләр, баш яулыклары белән тулган була. Бөтен күрше-тирә капка төбендә. Шыпырт кына бүтәннәр ни бирер икән дип күзәтәсең. Әйберең зуррак һәм матуррак булса, аны колганың өске ягына бәйләп куялар. Гадәттә, йорт хуҗасы яисә хуҗабикәсе, бүләк җыючыларны капка алдында бүләге белән көтеп ала.

Шунысы да кызык, сабантуйга кунакка кайтканнарның да кайберләре  бүләк бирәләр иде. Бүләкләр күп җыела. Борынгыдан килгән йола буенча яшь килен бүләге аерым алына. Йола буенча алар чигелгән сөлге бүләк итә. Чөнки без үскәндә һәр килен үзе чиккән сөлгенең Сабан туе батырына биреләчәген белеп, аңа бөтен осталыгын, тырышлыгын салган була иде. Сөлгегә карап киленнең уңганлыгын билгелиләр иде. Шуңа да сөлгенең иң матуры күп очракта көрәш батыры җилкәсенә кунаклый торган иде. Бу — бүләк әзерләүче киленгә иң зур мактау булган. Хәзерге шикелле байлык-муллыкта яшәмәсәк тә, һәркемнең Сабан туена дип әзерләп , саклап куелган бүләге була иде.

Бүләкләр белән рәттән йомырка да җыялар иде. Йомыркаларны чиләкләп җыялар. Саны мәҗбүри түгел, әмма берне-икене булса да бирү хәерле санала иде. Соңыннан аны кибеткә тапшырып, тагын әйберләр алалар. Яки көрәш вакытында түгәрәкләнеп утырган көрәшчеләргә чиләге белән китереп куялар. Тегеләр исә берәм-берәм күкәйләрне ватып, чи килеш эчә торганнар иде. Көч кертә янәсе.

Ниһаять!.. Сабан туе!

Менә зарыгып көтеп алынган, билгеләнгән көн – Сабан туе да килеп җитә. Бу көнне гадәттәгедән иртәрәк торыла. Безнең шикелле бала-чага инде иртәнге сәгать җидедән урамда. Әле матур киемнәр киелмәгән. Менә бер капка төбендә ике-өч малай капчыклар күтәреп чыкканнар да, капчык киеп йөгерешеп уйныйлар. Икенче капка янында озын таяк белән каяндыр табып алган иске чиләкне тәпәлиләр. Ерактарак дүрт-биш малайның йөгерешкәне күренә. Менә шулай итеп Сабан туена “тәпи кыздыру” бара. Каяндыр гармун тавышыннан тирә-якка моң агыла. Берәүләр радиоларын ишек алдына чыгарып куйганнар. Тирә-якка матур җыр яңгырый. Шушындый әзерлек эшләреннән соң өйгә кереп тиз-тиз генә чәйләп аласың да, сакланып кына өр-яңа киемнәрне киясең.

Шуннан Сабан туе буласы җиргә чабасың. Ул ел саен бер урында, түбән очтагы елга куенында була иде. Әле сәгать сигез тулып кына киткән, әмма инде бөтен авыл малае мәйдан урынына җыелып беткән була. Монда тагын колгага менү, велосипедта узышу кебек ярышлар китә.  Сәгать тугызлар тулып киткәч кенә олылар күренә башлый. Кибет килгәнне каршылау үзе бер вакыйга. Ул шул авыл кибете була инде. Бердәнбер кибет. Ат арбасына төрле азык-төлек тутырып вәкарь белән кибетче килеп төшә. Арба янына чабып килгән безләрне куа. Менә шул ат арбасыннан гына сатыла торган пыяла шешәле лимонадларны этешә-төртешә чират торып алып эчү бәхетенә ирешү безнең өчен зур шатлык була иде. Элеккеге Сабантуйлар менә шундый матур, бәхетле мизгелләре белән күңелләрдә һаман саклана. Шул заманның 24 тиенлек лимонад тәмнәре авыздан һич китми.

Сабан туен үткәрү комиссиясе килеп, өстәлләр артына урнашканнан соң, ниһаять, бәйрәм башлана. Беренче булып атлар чабышка китә, аннан көрәш, төрле уеннар, җыр-бию, уеннарның хисап-саны юк, бер-бер артлы үрелеп бара. Әле чүлмәк ватарга, әле күз бәйләп әйбер кисәргә чиратка басасың. Бөтен ярышларга өлгерә торган малайлар була иде. Бернинди этеш-төртеш, чират бозу дигән нәрсә юк. Җиңгән, катнашкан өчен җыен вак-төяк бирәләр иде үзе. Әмма ул вакытта гади кулъяулыгы да кадерле әйбер санала иде шул. Аны Сабан туе бүләге итеп саклыйсың.

Көрәш

Сабан туеның иң киң таралган, һәммә кеше яраткан ярыш төре булып көрәш тора. Гадәттә аны мәктәпкә дә укырга кермәгән ике кечкенә малай  башлап җибәрә. Аннары көрәш мәйданына укучы малайлар, үсмерләр, урта яшьтәге ирләр чыга. Хәзерге шикелле келәмнәр юк, көрәшүчеләрнең берсе икенчесен шапылдатып коры җиргә атып бәрә. Аннан көрәштә “ипигә керү” дигән нәрсә бар иде. Ягъни батырга егылучылар санын арттыру өчен аның дусты, күршесе, туганы юри егылу өчен көрәшергә чыга. Көрәш башлангач, мәйдан кысыла. Дөрес, Сабан туе мәйданын казыклар кагып, тимер чыбык белән әйләндереп алалар иде. Әмма көрәш башлангач, бөтен кеше мәйданның уртасынарак елышырга тырыша. Һәм берничә өлкән кеше мәйданны киңәйтү өчен кулларындагы озын таяклар белән халыкны тышка куып торалар иде.

Көрәшнең иң кызган чагы булып батырлар арасындагы бил алыш санала. Ә инде Сабан туе батыры исеменә дәгъва итүче ике көрәшче калганда, мәйдан ду килә. Сабан туе батыры бәйрәмнең иң зур бүләгенә лаек була. Киләсе елның Сабан туена кадәр аның исеме телдән төшми. Ул заманда көрәш батырларына хәзерге шикелле зур-зур бүләкләр дә, затлы машиналар да бирелмәде. Ләкин көрәш батыры үз авылында гына түгел, ә тирә-якта да данга, хөрмәткә лаек була иде.

Бүгенге административ-команда системасы белән үткәрелә торган Сабан туйларының милли төсмере, халыкчанлыгы, матур бизәкләре югала бара. Сабан туеннан чәчәкле болын исе ияртеп кайтмыйсың, төтенгә чумып кайтасың. Кайчагында бөтен мәйдан зәп-зәңгәр төтенгә тула. Чучка итеннән шашлык пешереп акча эшләүчеләр күбәеп китте. Бәйрәмгә дип килгән халыкның күбесе төтеннән ютәлли, затлы киеменә көйгән ит исе сеңә. Сабан туена халык төтен иснәргә дип түгел, бәйрәм күрергә, күңел ачарга дип килә. Шулай булгач, мәйдан тирәсенә җыелган авылдашларны, кайткан кунакларны хөрмәт итә белергә кирәк.

И рәхәтләнә инде бу көнне сәүдәгәрләр аракы сатып. Инде төгәл истә дә калмаган, без бәләкәй чакта  аның кадәр аракы сатылмады шикелле. Гомумән, бер кибет күпме генә аракы сата алсын инде. Ә хәзер тезелеп киткән кибетләр рәте исерткеч эчемлекләр белән тулган. Балалар каршында, ак яулыклы әбиләр каршында стакан күтәреп аракы эчүне берәү дә гаепкә дә, гөнаһка да санамый. Шулай итеп, изге тарихи бәйрәмебез, шайтан туена әверелә. Бу көнне сафлык, иман тантана итәсе урынга гавамны исереклек, сүгенү, җәнҗал урап ала. Шуңа күрә руслар үзләренең эчүле балаганнарын ”Сабан туе” дип атый башладылар. Ни хәл итәсең, кадерләп саклый белмибез бердәнбер Сабан туебызны. Без бала чакта Сабан туе ерак Австралиядә дә, океан арты Америкада да үткәрелми иде әле. Без үзебезнең Сабан туен гына күреп үскән буын. Бу – олы бәйрәм. Бу – татар халкының юмартлыгын, кунакчыллыгын, бердәмлеген күрсәтүче милли бәйрәм. Саклыйк әле үзебезнең куанычыбызны, шатлыгыбызны, тарихыбызны. Озак еллар буе онытылмаслык, балаларыбызга, оныкларыбызга сөйләрлек итеп саклыйк. Бүгенге Сабан туйлары да  хатирәләргә, сагынып сөйләрлек вакыйгаларга бай булсын.

Фәрит Вафин. Бу язма «Татарстан яшьләре»нең 07.06.2019 санында «Балачак бәйрәме» исеме белән басылып чыкты.

“Лаеклы” ял.

 Пенсиягә чыккач кеше ни эшләргә тиеш? Әлбәттә,тынычлап ял итәргә, сәламәтлеген ныгытырга, сәяхәт итәргә — кыскасы, рәхәт яшәргә   тиеш. Күптән түгел ОТР каналында барган сорашуда катнашучыларның да 95%ы пенсионерлар эшләмәскә тиеш дип җавап бирде. Бары 5% ы гына эшләсеннәр дигән фикер белдерделәр.Чынлыкта эшләр ничек тора?  Безнең Рәсәй дигән бөек илдә пенсиягә чыгучы кешеләрнең  40-45% ы эш урыннарында эшләүләрен дәвам итә.Бу – пенсиягә чыгучыларның калган яртысы өйдә тик ята дигән сүз түгел.Авыл пенсионерлары мал асрый,умарталар тота,тәрәзә-рамнар ясый,машиналар төзәтә,бакча үстерә һәм тагын санап бетергесез әллә никадәр эшләр башкара.Шәһәрдәгеләр каравылда тора,базарда сата,офис идәннәрен юа,кондуктор булып йөри һ.б. 2018нче елда пенсия яшенә җитүче 9,8 миллион  россияле эшләвен дәвам иткән. (Росссиядә 45 миллионнан артык пенсионер исәпләнә).

 Кемнәр эшли?

Бюджетта эшләүчеләргә үз эшләрен дәвам итү җайлырак һәм алар эшләүче пенсионерларның күпчелеген тәшкил итәләр.Хезмәт хакының әйбәт булуы һәм югары квалификацияле белгеч булу укытучылар,врачлар,фәнни хезмәткәрләргә,мәдәният өлкәсендәгеләргә эшләүләрен дәвам итәргә стимул булып тора.Эшләүче ирләрнең – 87%ы, хатын-кызларның – 67%ын шушы өлкәдә эшләүчеләр тәшкил итә.

 Совет заманында эшләгән өлкән буын пенсионерларының күбесе түбән хезмәт хакына да эшләргә риза. Аз пенсиягә күпмедер өстәмә булсын өчен алар ярты ставкага, кимрәк эш сәгатьләренә дә хезмәт куя. Югары икътисад мәктәбе тикшеренүләре буенча,соңгы ун елда эшәүче пенсионерларның саны 1,5 тапкырга арткан. Алдагы елларда бу күрсәткеч кимүгә түгел, ә үсү ягына барачак.Чөнки дәүләтнең пенсия яшенә җитүчеләрне яклап  чыгарган карарлары шуңа ярдәм итә.Өстәвенә пенсия күләме илдәге хезмәт хакының 31%ы кадәр генә.(Совет заманында 45% иде)

 Ирләре булмаган ялгыз хатыннар эшләүләрен дәвам итәргә мәҗбүр булалар. Болар – нигездә шәһәрдә яшәүчеләр. Һәр ике хатын-кызның берсе пенсиягә чыгуының беренче биш елында эшләвен дәвам итә.Моңа ялгыз яшәү сәбәп түгел.Төп сәбәп – пенсиянең җитәрлек булмавы. Бөтен Россия халык фикерен өйрәнү үзәгенең статистик мәгълүматларына күз салсак, пенсиясен җиткерә алмаган кешеләр саны елдан-ел арта һәм бүгенге көнгә 22% тәшкил итә.

8-9 мең пенсиягә яшәп булмый, хәтта җан асрап та булмый.Шуңа күрә алар,үз эш урыннарында калмасалар да, минималь хезмәт хакыннан да түбән булган башка эшләргә риза булалар. Гомумән,хатын-кыз кулын салындырып, төшенкелеккә бирелеп утырырга күнекмәгән. Аңа хәрәкәт,аралашу кирәк. Аның оныкларына бүләкләр аласы, ипотекада утыручы улына булышасы, үзенә яңа күлмәк тектерәсе, өендәге җиһазын яңартасы килә.Боларга пенсия акчасы җитми.Эшләп  кенә җиткереп була.

 Авыл җирендә эшләгән сыер савучылар,терлек караучылар, механизаторлар, амбарда ашлык тутыручыларның  пенсиягә чыккач, эшләрлекләре калмый. Алар болай да көч-хәл белән пенсия яшенә килеп җитәләр.

  Аз хезмәт хакы түләнә торган эш урыннарына яшьләр якын да килми.Шуңа күрә,мәсәлән,коммуналь хуҗалык тармагында эшләүче сантехник,монтер кебек һөнәр ияләрен җитәкчеләр үзләре җибәрмичә эшләтергә тырышалар.

Пенсия куркынычмы?

  Кайбер кеше пенсиягә чыгып, өйдә ятудан курка.Ул җәмгыятьтән аерылуны,кешеләр белән аралашмауны үзенең кирәге беткәнгә исәпли.Һәм пенсия яше җитү белән эштән җибәрүне бик авыр кичерә. Төшенкелеккә бирелә, стресс кичерә. Анда хәтта моңарчы булмаган авырулар килеп чыга.Һәм кеше бик тиз сәламәтлеген югалтып, якты дөнья белән хушлашырга да мөмкин.Күпчелекне тәшкил итмәсәләр дә, андыйлар бар.

  Кеше озак эшләгән саен сәламәтлеген ныграк саклый, яшь булып кала, дигән психологик фикер бар.Чыннан да,эшләгән кешенең билгеле бер максаты була. Аның иртәгә, берсекөнгә нәрсә эшләячәге алдан билгеләнеп куелган төгәл  график буенча бара. Пенсиягә чыккач, бу төгәллек югала. Билгеле бер эздән бару тукталып кала. Кешене күп сораулар борчый: иртәгә нәрсә булыр; авырып китсәм,нишләрмен; акчам бетсә,кая барырмын; балалар ипотекаларын ничек түләр һ.б. Шушы борчулар аны эшләвен дәвам итәргә мәҗбүр итә.

Дәүләт пенсиясе.

 Пенсионерларның эштән китмәвенә пенсионер үзе түгел, ә дәүләт гаепле.Чөнки ул пенсионерга яшәү минимумы дәрәҗәсендәге пенсия түли. (2019 елда Татарстанда пенсионерларның яшәү минимумы күләме 8 232 сум дип билгеләнде). Эштән дә чыгарылып,шуның кадәр аз пенсиягә утырып калучы кеше  үзенең кирәксезгә әйләнүен күрә .Ә көнбатыш илләрендә 60-65 яшьне актив тормыш алып бару яше дип саныйлар. Анда 75не узгач кына картлык башлана.

Бу илләрдә пенсиягә чыгуны шатланып каршы алалар.Чөнки алар материаль тәэмин ителгән һәм алга таба үзләре теләгәнчә яши алалар.Тели икән — сәяхәт итә; тели — хобби белән шөгыльләнә, белемен күтәрә; хәйрия эшләре белән шөгыльләнә. Кыскасы,цивилизацияле җәмгыятьнең бөтен байлык-мөмкинлекләреннән файдалана. Чөнки аның картлыгына җитәрлек пенсиясе рәхәтләнеп яшәү өчен инде туплап куелган. Бернинди борчу-хәсрәт юк.

Хәзер кайбер саннар китерәм. Аларны укып, егылып китә күрмәгез. Тулырак…

Сәхнәгә кемнәр хуҗа?

Сәхнә – Сабан туе мәйданы да,банкетлар залы да түгел.Ул – кешене рухи тәрбияләү урыны. Шуңа күрә сәхнәдә кеше күңеленә ятышлы күркәм сүзләр сөйләнергә, кешене моңландыра-уйландыра торган җырлар яңгырарга тиеш.Кызганычка каршы,бүген сәхнә үзенең изге урын булуын югалтты. Кемнең җырлыйсы килә, барысы да җырлый. Кемнең теләге бар, шул сәхнәгә менә. Сәхнә — колхоз базары шикелле алыш-биреш урынына әйләнде. Телевидение, радиоларның ишекләре һәркемгә ачык.30-40 мең түләп клип төшерү һәм аны тәүлек буе “Мәйдан” ,”ТМТВ” кебек каналларда әйләндерү “ерундовый” эшкә әйләнеп калды.

Тагын советлар заманын искә төшермичә булмый. Чөнки без бүгенге шикелле зәвыксыз җырлар тыңлап үсмәдек. Илһам абыйлар, Әлфия апалар заманы безне чын җырның ничек булганын, татар моңының ничек яңгыраганын йөрәгебезгә сеңдерде. Артист бит ул тамашачының күңелен ачудан бигрәк, тәрбия эшен башкарырга тиеш. Зәвыкны исә җырлый белгән һәрбер кеше дә тәрбияли алмый. Татар – моңлы һәм җырлый белә торган халык. Әмма җырлый белгән бар кеше дә сәхнәгә менә алмый. Тиеш тә түгел. Кызганыч, бездә әлегә әзерлеклесе дә, чиле-пешлесе дә сәхнәдә.Чөнки табын артында җырлап йөри торган, юбилейлар алып бара торган йөзләгән тамадалар сәхнәгә менде.Кайвакыт алар үзләренең кайда җырлаганнарын да онытып җибәрәләр. Шулай булмаса,сәхнәгә чыгу белән: “Әйдәгез,бергәләп!” дип акыра башламаслар иде.

Кеше концертка акчасын түләп,җыр тыңларга,тамаша кылырга килә.Җырлап утыруның үз урыны бар.Бераз кәгеп алганнан соң өстәл артында җыр сузалар,Сабан туе мәйданында авылын сагынып кайтканнар моңланып, яшьлек җырларын яңгыраталар.Боларын аңлап була. Ә концерт залында, минем колак төбендә ярык барабан тавышлары чыгарып үкереп утыручыны аңлап та,кабул итеп тә булмый.Сәхнәдәге теге җырчы тагын да ярсыбрак:”Бергәләп,бергәләп!” дип сикеренә.Залдан акырган,чинаган тавышлар көчлерәк ишетелгән саен аңа шәбрәк.Чөнки аның җырының сүзләре ташка үлчим, көе сазлыктагы бака туен хәтерләтә.Болай тавыш күп чыккач,залдагы халыкка да күңелле.Үзе  концерт буе шыңшып  утыргач, сәхнәдәге  җырчыны да шәп җырлады дип кайтып китә.

Сәхнә кызганыч…

“Кемнәр шулай җырлый?” дигән сорауга җавап язарга алынмадым.Чөнки җырчыларны берәм-берәм тәнкытьләү өчен минем музыкаль белемем дә,әзерлегем дә юк.  Әмма акча түләгән тамашачы буларак, үземә хезмәт күрсәтүчеләр турында нидер әйтергә хакым бардыр дип уйлыйм.Шуңа күрә сәхнәнең бүгенге аяныч хәле турында гына сүз алып барам.

Икенче ямьсез күренеш. Җырчының куплет саен: ”Куллар,куллар!” дип кычкыруы.”Кулларыгызны күрмим.Ишетмим!” дип унар-егермешәр тапкыр кабатлыйлар.Кул чаптырырга чакырып әллә нинда ишарәләр,ымнар ясыйлар.Тамашачы үзенә охшаган җырга кул чаба инде ул.Артист үзе шуннан үзенең кемлеген чамаларга тиеш.Берәү дә билет алып кул чабар өчен концертка килми.Кул чәбәкләү өчен фитнес заллары бар.Көчләп кул чаптырырга тырышу артистның дәрәҗәсен төшерә.Дискотекада җырласыннар андый кул чаптыра торган җырларны.Ә концертта артистка ихтирам йөзеннән кул чабу-чапмау тамашачы ихтиярында.Безнең шикелле зәвыклы җырлар тыңлап үскән буын өчен җырчыларның мондый әдәпсезлекләре бөтенләй кыргыйлык булып күренә.Чыгап басарлар иде сәхнәгә,җырның сүзен,көен кем язган – шуны әйтерләр иде дә концерт буе җырларлар иде дә җырларлар иде.Кая ул бүгенге шикелле ярты концерт буе сөйләнеп тору.

Җыр урынына-сүз сөйләү.

Буш сүз сөйләп тору – безнең эстраданың тагын бер кимчелеге.Хәзер концерттан җыр тыңлап түгел,гайбәт тыңлап кайтып китәсең.Кем кем белән йоклаган,нинди эчке күлмәк кигән ,эчеп кайткан ирен ничек акылга утырткан,аның өстеннән кемнәр жалу язган…Алар ни мәзәк түгел,ни гыйбрәт түгел.Тыңлап утыра-утыра укшыта башлый,билләһи!  Артистлык сәләте бөтен кешегә дә бирелми. Ә бит җыр  кечкенә спектакльне хәтерләтә. Сәхнәгә чыккансың икән, синдә тамашачыны җәлеп итү, сихерләү сәләте булырга тиеш. Кирәкмәгән “пүчтәк” сүзләр сөйләп аны үзеңә каратып булмый.Сәхнәне ямьсез сүзләр белән тутыру – әдәпсезлек.Тамашачыны үз артыңнан ияртеп бару көче булмаса, сәхнәгә чыгуның кирәге бармы икән?

Татар җырчыларының күбесе татар теленең үзенчәлекле авазларын: “һ”,”ә”,”ө”ләрне дөрес әйтеп җырламый. Яки “а” авазын урысча әйтә.Татар телендә беренче иҗектә “а” авазы “о” лаштырып әйтелә.Мин гомерем буе рус балаларына да,татар балаларына да татар теле һәм әдәбиятын укыткан укытучы.Шуңа күрә татар телен бозып җырлау минем җен ачуларымны чыгара. Ничек чыгармасын ди.Еллар буе дөрес сөйләшергә,сүзләрне дөрес әйтергә өйрәтәм. Ә бала өенә кайта да татар теленең үрнәге булырга тиешле телевизордан “ сиям сине, сиям сине картлык җиткәч тә” дигән җыр тыңлый.

Кайбер акыллыбашлар җыр телне,милләтне саклый дип әйтергә яраталар. Алар моны бүгенге эстраданы күздә тотып әйтәләр.Моның белән килешеп булмый.Бүгенге җырлар телне дә,милләтне дә сакламый. Бүгенге җырлар телне һәм милләтне үтерә. Телне саклау һәм үстерү аның бөтен нечкәлеген тоеп, милләтеңнең үзенчәлеген белеп, үткәнен-бүгенгесен күзаллаганда гына булырга мөмкин. Сүзнең бер иҗеген генә ялгыш әйтсәң дә, мәгънә үзгәрә; татар авазларын әйтә белмәсәң, җыр имгәнә. Тулырак…

 “Рәхмәт һәркем өчен рәхәт” дигән кечкенә бер хикәя бар. Идрис Туктар язган аны. Бу гыйбрәтле хикәя мәктәп дәреслекләренә кертелгән. Аның эчтәлеге болай. Малай кибеттән Хафиз бабайга икмәк алып кайтып бирә. Шуның өчен бабай аңа рәхмәт әйтә. Малай да бабайның рәхмәтенә каршы рәхмәт белән җавап бирә.

-Икмәк алып кайтучы син үзең ич,нигә миңа рәхмәт әйтәсең?- ди Хафиз бабай.

-Рәхмәткә каршы рәхмәт тагын да рәхәт,-дип җавап бирә малай.

-Хак сөйлисең: рәхмәт һәркем өчен рәхәт,- ди Хафиз бабай куанып.

Уч төбе кадәр шушы хикәягә күпме мәгънә сыйган. Мондагы һәр сүз, һәр җөмлә күңелгә сары май булып ята. Бу хикәяне балалар белән укыган саен укыйсы килә. Соңыннан мин уйланып йөрим. Рәхмәт сүзе ни өчен күңелне җылыта? Рәхмәт әйтү нигә үзеңә дә, рәхмәт сүзен ишеткән кешегә дә куаныч бирә? Балаларга да шул сорауларны бирәм.Бүген кемнәргә рәхмәт әйттегез? Сезгә кемнәр рәхмәт әйтте? Ни өчен? Куана-куана сөйлиләр.

“Рәхмәт” сүзенең сере нидә?

Психологлар әйтүенчә,”рәхмәт” сүзенең зур тәэсир итү көче бар. Мәсәлән,Роберт Эммонс  “рәхмәт”  сүзе бөтен тормышны үзгәртә ала,ди. Психолог фикеренчә, кешеләрдә яхшылык күреп,рәхмәт әйтә белгәннәр оптимист, юк-барга борчылмый,булганына шөкер кыла.Алар җиңелрәк яши.Гел борчу-мәшәкатьләр эчендә яшәгән, үз эченә бикләнгән кешеләргә  психологлар башкаларга рәхмәтле булырга куша. Шул рәвешле аларның  кешеләргә игътибары арта.Авыр уйлардан арына,башкалар белән аралаша башлый.

 Кемгә дә булса рәхмәтлелек хисен кичергәндә, кеше үзен физик яктан да,рухый яктан да яхшырак тоя.Бу – фәнни расланган факт. Берәү сиңа ярдәм итеп, син аңа “рәхмәт” дисең икән, бу коры сүз әйтү генә булмый.Бу – син аңа үзеңнең йөрәк җылыңны,бер кисәкчегеңне дә бирү дигән сүз.

 Рәхмәт әйтү һәм аны башкалардан ишетү яшәргә көч бирә.Кемгәдер булышып, “рәхмәт” ишетү бәхет хисе тудыра.Игътибар иткәнегез бардыр: рәхмәт әйткәндә кеше һәрвакыт елмая.Ишетүченең дә кәефе күтәрелә.Ул да шуннан башкаларга рәхмәт әйтергә өйрәнә.Бу сүз бүгенге кырыс, стресслар белән тулган заманда кеше күңелен йомшартырга сәләтле булуы белән аеруча кадерле.

Япония галиме Масару Эмото су катып, кристаллар барлыкка килгәндә, төрле сүзләргә  су кристалларының төрлечә формалашуын  ачыклаган.Ул ике шешәгә су салып суыткычка куйган. Шешәләрнең берсенә “Рәхмәт” , икенчесенә “Син-юләр” дигән сүзләр язып ябыштырган. “Рәхмәт” сүзе язылган шешәдә кристаллар искиткеч матур булып формалашканнар. Ә икенче шешәдәге кристаллар эре һәм тупас булган. Кешедәге уңай эмоцияләр, дога укулар яхшы сүзләр суга уңай йогынты ясый. Ә начар,сүгенү сүзләре киресенчә,тискәре йогынты ясый икән.

 Рәхмәт сүзләрен кешеләргә генә түгел, беренче чиратта Аллаһы Тәгаләгә әйтергә кирәк.Чөнки кеше бөтен яшәеше, барлыгы белән Аңа бурычлы.Иртән йокыдан уянып. бу якты дөньяны күрәсең, үз аякларың белән йөреп китәсең,хәләл көчең белән гаиләңне туйдырырлык нигъмәтләр табасың икән- шуларга шөкер итәргә кирәк.Шөкер итү – Аллаһка рәхмәт әйтү ул. Шөкер иткән кешенең тормышы тыныч һәм бәрәкәтле була.Үзенә рәхмәт әйтүчеләрне  Аллаһы Тәгалә рәхмәтеннән ташламас. Әмма рәхмәт йөрәк түреннән чыгарга тиеш.

Рәхмәтле булырга өйрәнү.

Шушы язманы башлап җибәргән хикәяне укыганнан соң, мин балаларга көн дәвамында үзләренә әйтелгән рәхмәтне һәм үзләренең кешеләргә әйткән рәхмәтләрен язып барырга кушам.Алар моны бик кызыксынып башкаралар.Кайберләре көнгә хәтта утызар рәхмәт җыя.Шуның белән  алар рәхмәт сүзен ишетү өчен башкаларга да аны әйтергә кирәклеген аңлыйлар.Соңга таба рәхмәт әйтүнең язып кую өчен генә түгел,ә чын күңелдән әйтелгән булуын аңлату эшләре алып барыла.Балаларның да, зурларның да якын кешеләренә рәхмәтле булулары кирәк.

Рәхмәтле булырга өйрәнү өчен кешеләрдән, заманнан зарланудан туктагыз.Күршеләрегездән көнләшмәгез, акчасы күп булганнарга кызыкмагыз.Болар кәефне кыра торган уйлар.Яхшылыкның кадерен белмәүчеләрнең күбесенә көнләшү хас.Иреңнән яки хатыныңнан көнләшү – иртәме,соңмы гаиләне таркатуга китерә.Үзең белән яшәгән,балаларыңны карап-үстергән кешегә рәхмәтле булу кирәк.

Ирешкән уңышларыгыз өчен Аллаһы Тәгаләгә рәхмәт әйтегез.Кешегә бирелгән сәләт бары аннан.Табигать-анага рәхмәтле булыгыз.Табигатьнең һәр урыны һәм мизгеле үзенчә матур. Шуны күзләрегез белән күрә һәм күкрәгегезне тутырып һавасын сулый аласыз икән – сез бәхетле.Бу бәхет өчен рәхмәтле булырга кирәк.

 Бер белмәгән чит кешеләргә дә рәхмәт әйтегез.Бу бигрәк тә шәһәрдә яшәүчеләргә кагыла.Чөнки авылда торучылар бер-берләренә чит була алмыйлар.Алар көн саен күрешеп-очрашып торалар.

 Кимендә көнгә бер тапкыр “рәхмәт” сүзен ишетергә кирәк.Моның өчен мөмкинлекләр адым саен чыгып тора.Олы кешеләргә ярдәм итәргә,үз өеңдә хатыныңа булышырга,туганнарыңның хәлен белешергә мөмкин.Башкаларга игелек эшләмичә, үзең дә рәхмәтле була алмыйсың.

 Бер- беренә “рәхмәт” әйтү татар халкының бик күркәм гадәте.Бер рәхмәт мең бәладән коткарыр диләр.Бу чыннан да шулай.Табиблар фикеренчә, рәхмәтлелек хисен еш кичерүчеләр тыныч йоклый һәм авыруларга бирешмиләр.

“Рәхмәтле булу законы”.

Тулырак…

   

 Арча районының Яңа Кенәр авылында “Сәламәтлек мөмкинлекләре чикләнгән балалар өчен мәктәп-интернат”  дип аталган уку йорты бар. Монда бүгенге көндә 142 бала белем һәм тәрбия ала.Аларның 72се – инвалид. Әмма укытучылар өчен аларның барысы да бертигез, якын һәм кадерле. Һәр балага бертөрле белем-тәрбия бирелә. Барысы да республика психологик медицина комиссиясе тарафыннан махсус шушындый мәктәпләрдә укырга тиеш дип табылган балалар.

Тормыш булгач,сәламәт булмаган балалар да дөньяга килә.Статистика андый балаларның саны кимүгә түгел, ә артуга баруын күрсәтә. Бу балаларның гаиләләре дә бик чуар. 49 бала – күп балалы гаиләләрдән.12се – кыен, 34е – тулы булмаган гаиләдә көн күрә. Тәрбиягә алынган балалар да бар. 17се – шундый. Бирегә якын-тирәдәге 5  районнан киләләр.

Мәктәпнең төп бурычы.

 Бу мәктәптә тәрбияләнүче балаларның акыл үсешләре тоткарланган яки зәгыйфь үскән.Бу авыру түгел.Ләкин аларның дөньяны кабул итүдә һәм фикерләүләрендә төрле тайпылышлар һәм тоткарлыклар була. Мондый балалар белән эшләү зур түземлелек, тәҗрибә һәм осталык сорый. Шуңа күрә мондагы 45 укытучы-тәрбиячеләрнең барысы дип әйтерлек югары педагогик белем өстенә махсус  дефектологик-психологик белемгә дә ия.

 Шунсыз эшләү мөмкин түгел. Чөнки һәр балага индивидуаль якын килергә кирәк. Аның фәннәрне өйрәнү мөмкинчелекләрен өйрәнеп белү – эшли башлауның беренче адымы. Икенчесе – белем һәм тәрбия бирүнең дөрес юлын сайлау.  Бу эштә мәктәптә педагог-психолог, укытучы-логопедлар булу балаларның акыл үсешендәге тайпылышларны төзәтүгә уңай этәргеч бирә.

  Мәктәптә шулай ук  өстәмә белем бирү педагогы, музыка укытучысы, ике шәфкать туташы һәм врач-педиатр бар. Барысының да бурычы бер – акыл үсешләре тоткарланган балаларны тормышка әзерләү, аларны мөстәкыйль яшәргә өйрәтү. Заман бик катлаулы: адым саен ялган, урлашу, көчсезләрне кимсетү-җәберләү. Мәктәпне бетергәннән соң һәр бала тормышта үз урынын таба белергә тиеш. Мәктәптә үзләштергән  һөнәр һәм тормыш күнекмәләре  белән  үзен һәм гаиләсен яшәтерлек  материаль байлыклар булдыра алса, укытучы һәм тәрбиячеләрнең хезмәтләре бушка китмәгән дигән сүз.

Укыту.

Соңгы ике елда рәттән үткәрелгән мәктәпне төзекләндерү эшләре аны танымаслык итеп үзгәртте.Биредәге сыйныф бүлмәләре, спортзал, клуб,ишек алдындагы уен мәйданчыклары ялт итеп тора. Сыйныф бүлмәләре укыту өчен кирәкле җиһазлар белән тулыландырылган. 9 кабинетта интерактив такталар эленеп тора. Проекторлар бар укытучыга җитәрлек.

 Мәктәптә дәресләр гадәти мәктәптәге кебек үткәрелә. Ләкин бу тыштан караганда гына шулай күренә. Гомумбелем мәктәпләрендәге физика, химия, алгебра, чит тел,  геометрия,сызым кебек фәннәр бөтенләй укытылмый. Иң күп дәресләр хезмәт укытуга бирелә.Мәсәлән, 8-9нчы сыйныфларда хезмәт дәресләре атнасына 12 сәгать керә. Һәм алар ул дәресләрдә штукатур-маляр һөнәренә өйрәнәләр. Тугызынчы сыйныфны бетереп чыкканда укучылар имтихан тапшырып, кулларына штукатур-маляр һөнәрен үзләштерүләре турында таныклык алалар.Түбәнрәк сыйныфларда укучы кызлар тегүче һөнәрен үзләштерәләр. Ә малайлар хезмәт мастерскойларында агачтан, тимердән төрле әйберләр ясыйлар.

 Сыйныфларда балалар күп түгел. Күбесендә – 10-12 укучы.Әмма шул 10 баланы укыту кайчагында 20 баланы укытуга караганда да читенрәк.Чөнки берәүләре тиз ярсып, кызып китүчән. Икенчеләре, киресенчә,бик акырын. Өченчеләре психик яктан сәламәт түгел. Болай да яралы күңелле балаларга ачулану, тавыш күтәрү, кисәтү ясау үзен акламый.

 “2”ле куеп та куркытып булмый аларны. 8нче сыйныфка җитеп тә иҗекләп укучы яки бүген укыганын иртәгә бөтенләй онытучы укучылар булу бу мәктәп өчен гаҗәп түгел. Андый балалар индивидуаль программа буенча укытылалар. Бер сыйныфта хәтта ике-өч махсус төркем булырга мөмкин. Укытучы 45 минут эчендә шуларның һәрберсе белән аерым-аерым эш алып барырга тиеш.

 Ата-аналарга, әгәр балалары сәламәт булмаса, баласын мондый мәктәпкә бирүдән курыкмаска кирәк.Чөнки бирегә килгәч, бала үз ишләре арасына эләгә. Гадәти мәктәптә коррекцион эш алып барылмый. Укырга өйрәнә алмаган бала шул укый-яза белмәгән килеш мәктәптән чыгып китә. Үз эченә бикләнгән, сөйләшә-аралаша белмәүче шәхес формалаша. Ә мин сөйләгән шикелле мәктәпләрдә  уңай психологик халәт, коррекцион укыту методикасы нигезендә һәр бала укырга-язарга өйрәнә. Аның белән генә чикләнеп калмый.Социаль көнкүреш юнәлеше дәресләрендә үзен карарга,йорт-җирне тәртиптә тотарга, тегәргә-чигәргә һәм башка төрле хезмәт күнекмәләренә, хәтта яңа туган баланы биләргә өйрәнә. Тулырак…

Сагыну.

Яңа ел якынлашуын иң элек балалар сизә. Чөнки бала күңеле самими,эчкерсез. Ә менә зурларны тормыш мәшәкатьләре баскан. Аларның бәгырьләренә кышкы кар салкыны сеңгән. Әле ярый Яңа ел тылсымына кушылып күңел ачарга шул балалар  бар. Алар булмаса , өлкәннәр яңа ел килгән-киткәнен сизмәсләр дә иде. Яңа ел алдыннан зурларга да бала акылы керә. Ниндидер могҗиза булыр кебек. Могҗиза булып,тормышлар яхшырыр,сәламәтлек ныгыр кебек тоела башлый. Кешеләрнең бер-берсенә игътибарлары арта, йөзләрдә елмаю барлыкка килә ,күңелләр нурлана. Һәм хатирәләр яңара…Бу көннәрдә һәркем үзенең балачагын һәм балачагындагы Яңа елларын сагына. Ә ул хатирәләр шундый якын – кичә генә булган кебек. Шундый җылы – аларны онытасы , тарих тузанында һич кенә дә күмеп калдырасы килми.

Мәктәпне бизәү.

Балалар мәж килеп мәктәп залын бизиләр. Түшәмгә ялтырап торган шундый матур шарлар, ап-ак кар бөртекләре эләләр.Зур малайлар элә , кечерәкләре аларга китереп , биреп тора. Үзләренең күзләре ут булып яна , аяклары идәнгә тими – кая басканнарын белмиләр.

Без дә бизи идек мәктәп залларын.Ләкин без укыганда мондый уенчыклар юк иде.Барысын да укытучылар белән бергә үзебез ясый идек.Башта кәгазь битләрен төрле төсләргә буыйсың. Буявы кипкәч битләрне тасмалап кисәсең.Шул тасмалардан келәй белән ябыштырып боҗралар ясыйсың.Аннан боҗраларны бер-берләренә чылбыр итеп тоташтырасың. Озынлыгы өчәр-дүртәр метр булган шул чылбырларны чыршы куела торган зал түшәменә эләсең.Классларны да шулай бизи идек.Искиткеч матур , искиткеч бизәлеш була иде бу. Әле дә күз алдыннан китми. Бу эш атна буена сузыла торган иде. Бүгенге шикелле ике-өч сәгатьтә генә мәктәпне Яңа ел бәйрәменә әзерләп булмый иде.

Аннан безнең мәктәптә бер классны кышкы урман итеп бизиләр иде. Бөтен парталарны чыгарып бетерәләр. Ак җәймә белән каплап эскәмияләр куялар, чын кечкенә чыршылар утыртып чыгалар.Стеналарга балалар ясаган рәсемнәр эленә.Түшәмнән кар бөртекләре  асылынып тора. Кар бөртекләрен кечкенә мамык шарчыкларны җепкә тезеп үзебез ясыйбыз.Бөтен класс түшәмен җепкә тезелгән мамык-карлар белән бизәгәч, нәкъ кар яуган төсле булып тора иде. Мәктәпнең чыршы бәйрәмен карарга ярты авыл килә торган иде. Бу бүлмә шул килгән кешеләр кереп ял итеп алсын , сөйләшеп утырсыннар өчен әзерләнгәндер , мөгаен.

Уенчыклар, битлекләр.  

Аннан китә иде чыршыга элү өчен уенчыклар ясау. Катыргыдан төрле фигуралар кисеп, кар бөртекләре ясап рәхәтләнә идек. Чыршыда үзең ясаган уенчыкны күреп ләззәтләнүнең нәрсә икәнен бүгенге балалар белми шул.Күз явын алырлык уенчыклар алар өчен җансыз. Матур шарлар , ялтыравык кәгазьләр, көмеш тасмалар бүген әлеге чыршыда бик матур , әмма алар күңелдә сакланмаячак. Чөнки аларда балаларның хезмәте юк , аларга күңел җылысы салынмаган. Аларны ярату , истә калдыру мөмкин түгел.

Уйлый торгач , тагын бер уй килде. Чыршы бәйрәме өчен безнең бүгенге укучылар бернәрсәне дә үзләре ясамыйлар икән бит. Әзер уенчыклар ,әзер киемнәр…

Нинди генә битлекләр , киемнәр юк хәзер кибетләрдә. Аю булып киенәсең килсә – аю киеме , төлке булып киенәсең килсә – төлке киеме.Теләгәнен сайлап ал. Ә без һәр киемне үзебез тегә идек. Чөнки кибетләрдә булмады. Булырга тиештер дип тә уйламый идек.Минем иптәш малай белән берничә елкада колун булып киенүләр нык истә калган. Ватман кәгазеннән бөтен йөзне каплый торган конус эшләнә: күз,борын урыннарына тишекләр ясала.Аны кеше йөзе кыяфәтенә кертеп буыйсың, очына чуклар тагасың.Ә кия торган чалбарның бер балагы кызыл , икенчесе кара була торган иде. Бөтен эш Кыш бабайны әле арттан , әле алдан килеп котыртып йөрүдән гыйбарәт. Ну кызык,көләләр.Әле ахырдан атна буе сөйлиләр : бигрәк кызык булдыгыз диләр. Ничек онытасың инде шундый яңа елны.  Чыршы әйләнүләр ничек онытылсын?!  Кием-салым – барыбызда да бер чама , әти-әниләрнең иске күлмәк-ыштаннарын бозып тегелгән төрле җәнлек киемнәре. Ул Кар кызы белән Кыш бабайны чакырган әкияти мизгелләр… Тулырак…

Ярлымы син, әллә хәерчеме?

Хөрмәтле, дустым! Яңа ел мәшәкатьләре белән тыз-быз килеп йөргән көннәрдә синең хөкемеңә тагын бер мәкалә тәкъдим итәм. Кәефне күтәрә торган күңелле язма түгел. Ул — ярлылык турында. Туйган хәерчелектән дип газетаны читкә алып куярга ашыкма. Мәкаләдәге күпләгән саннар сине куркытмасыннар. Алар безнең ничек яшәвебезне күрсәтүче хәвефле саннар. Без бит Яңа елдан һәрвакыт яхшылык кына көтәбез. Монда язылганнар да иске елда калып , яхшы якка үзгәрешләр башланса иде дип телик. 

Ярлы кеше нинди була?

 Ярлылык төшенчәсе Россиядә гел үзгәреп тора. ВЦИОМ уздырган сорашулар буенча,  россияннар гаиләдәге һәр кешегә керем 15000 сумнан   (бер айга) ким булса, үзләрен ярлы гаилә дип саныйлар.

Иң кирәкле ихтыяҗларны (ашау-эчү, киенү, торак) канәгатьләндерү мөмкинлеге булмау ярлылыкны күрсәтә. Икътисад өлкәсендәге белгечләр һәм социологлар фикеренчә, ярлылык дәрәҗәсен билгеләү хәзерге вакытта бик томанлы. Россияннарның 1/3 өлеше өчен машинаң булмау һәм чит илләргә чыга алмау – ярлылык санала.

Халыкның төп өлеше өчен ярлылык – хезмәт хакыннан хезмәт хакына яшәү ; арзанлы , сыйфатсыз ашамлыклар белән туклану; базардан алып киенү һәм бурычларың булу. Ничек кенә әйләндерсәк тә, безнең турыда гел кайгыртып торучы сөекле хөкүмәтебез кешегә яшәү өчен иң түбән чикне күптән билгеләп куйган инде. Бүген ярлылыкны күрсәтүче бу чик- гаиләдәге һәр кешегә бүлгәч килеп чыга торган сан – 9700 сум. Илдәге 20 миллионнан артык кеше шушы акчага көн күрә. Бу халыкның 14%ы яки  Рәсәй илендә яшәүче һәр җиденче кеше дигән сүз.

Чыннан да шулаймы?  Калган бөтен халык муллыкка тиенеп яши микән? Статистика керемнәре яшәү минимумыннан ким булганнарны гына ярлылыр рәтенә кертә. Пенсионерлар бөтенләй исәпкә алынмый. Яшәү минимумыннан ким булган пенсия алучылар – 16,7%. Пенсияләренә өстәмә түләү алучыларның саны – 5,3 млн. Ә уртача пенсиянең күләме 11,9 мең икәнлеген исәпкә алсак , 43,8 млн.пенсионерны да ярлылыр рәтенә кертеп була. Чөнки аларның пенсиясе яшәү минимумыннан 2,5меңгә генә артык. Билгеле , закон чыгаручылар бу аерма шактый зур һәм ул ярлылырны уртача яшәүчеләрдән аерып тора диләр. Көлке булса да әйтмичә булмый. Бу 2,5 мең акча бюджетта укучы студентка яшәү һәм уку өчен җитәрлек акча икән. Әмма Росстат биргән мәгълүматларга ышанып бетәргә ярамый. Чөнки бәяләр котырып үскән заманда бу акчаның бәясе бөтенләй төшеп бетәргә мөмкин.

Коры куаныч 

 Әмма безгә борынны салындырып утыру килешми, куанырга кирәк. Чөнки РФ Хезмәт һәм социаль яклау министрлыгы хәерчелекне бетерү буенча бер матур проект әзерләп ята. Алар аз керемле гаиләләрне барлап, аларга адреслы матди ярдәм күрсәтергә җыеналар , шулай ук эшкә урнаштырырга да ярдәм итәчәкләр, имеш. Имеш димичә булмый , чөнки әкиятләрдәге шикелле мондый булышу турындагы имеш – мимешләрне  без күп тапкырлар ишеткән халык.

Тәҗрибә мәйданчыгы булган Татарстанда һәм тагын алты төбәктә моны сынап карамакчылар. Бездәге ярлылыр баеп китсә, ил буенча да ярлылырга “һөҗүм” башларга уйлыйлар. Уйламый хәлләре юк , чөнки Президент В.Путин үзенең май фәрманы белән 2024 елга илдәге хәерчеләрне ике тапкыр киметергә боерды. Бетерергә түгел , киметергә! Соңгы егерме елда мондый боерыкларның инде чутын оныткан халык өчен монысы да шул коерык кына булып калмагае.

 Ярлылыкның төгәл саннарын һәм сурәтен куллану кәрҗинендә күрергә мөмкин.

Кәрҗин нәрсә ул?

Кулланучы кәрҗине – кешенең бер елга җитәрлек ихтыяҗлары җыелмасы ул. Аңа кеше ел дәвамында куллана торган хезмәтләр, кием-салым, аяк киеме кебек товарлар һәм бер елга җитәрлек азык-төлек исемлеге кергән. Һәр төбәк әлеге кәрҗинне үзе төзи. Татарстанда 2013 елда Дәүләт Советы кабул иткән закон гамәлдә. Анда кешегә ел буена җитәрлек ризыкларның күләме һәм төрләре билгеләнгән. Гомуми яшәү минимумы 8334 сумны тәшкил итә.  Татарстанның Министрлар Кабинеты каршындагы икътисади һәм социаль тикшеренүләр үзәгеннән алынган мәгълүматлар буенча, эшләүче кешеләр өчен куллану кәрҗиненең 3934 сумы – ашамлыкларга, 1787 сумы кием-салым һәм азык-төлек булмаган башка кирәк-яракларга, 2180 сумы – төрле хезмәтләр өчен, 976 сумы салымнарга каралган. Депутатлар 2019 елда Татарстанда пенсионерларның яшәү минимумы күләмен 8 232 сум дәрәҗәсендә билгеләргә тәкъдим итте.

Яшәү кәрҗине кешенең яшәве өчен кирәкле булган чыгымнар суммасына тигез булырга тиеш.Чынлыкта ул аңа туры килми. Яшәү кәрҗине турыдан туры яшәү минимумына , ә 2018 елдан минималь хезмәт хакына да йогынты ясый башлады.Аның эчтәлеге аңлашылып бетмәсә дә, эшләү механизмы бик гади. Росстат квартал саен куллану кәрҗиненең бәясен исәпләп чыгара һәм шуның нигезендә яшәү минимумы билгеләнә. 2018 елның 1 маеннан минималь хезмәт хакы яшәү минимумының 100%ын тәшкил итә. Тулырак…

“Әрәмтамаклар” салымы кире кайта.

Соңгы берничә елда милек,транспорт салымнарын түләү-түләмәүне эш урыннарында тикшерә башладылар.Димәк, эш бирүчеләргә салым оешмаларыннан ниндидер басым ясала, шулай булмаса,андый төпченүләр булмас иде.Мөгаен,түләмәүчеләр арткандыр.

Бу өлкәдә безнең хөрмәтле депутатларыбыз  үрнәк күрсәтәләр.Үзләрен сайлап куйган сайлаучыларның нинди юллар белән генә булса да тиеннәрен каерып алу өчен әллә нәрсәләр уйлап чыгаралар.Менә рәхим итегез,өр-яңа салым авторы: “Бердәм Русия” депутаты Сергей Вострецов эшсезлеккә салым кертергә тәкъдим итте.Бу нәрсә дигән сүз? Беркайда да эшләмәүче кеше дәүләткә акча бирергә тиеш дигән сүз.Эшләмәгәч аңа акча кайдан киләдер,анысы әһәмиятле түгел.Урлыймы ул,кеше талыймы – анысын аена 460 мең сум алып эшләүче депутат уйлап тормый.Аңа казна калынайту өчен акча гына агылып керсен.

Билгеле,бу салымны депутат үз башы белән уйлап тапмаган.Андый салым Советлар илендә 1991нче елга кадәр яшәде.Эшсезлек салымы 1961 елда кертелеп,бөтен кешене дә рәсми совет икътисадына гына эшләтүне максат итеп куйган иде.Эшләмәсәң,”тунеядец” пичәте сугып,төрмәгә дә ябып куялар иде.Тарих кабатлана дигәннәре дөрес икән. Әмма ул тагын да рәхимсезрәк булып кабатлана.Менә шунысы куркыныч.Әле кичә генә үзмәшгульләргә салым кертеләчәген белгән идек.Аның физик затларга керемнең 4%ы күләмендә булачагын ишетеп куандык.14 түгел бит,ничек инде шатланмыйсың,

4% безнең һәрьяктан үрнәк вә алдынгы булган Татарстан өчен пүчтәк бит ул.Бу салым үзенә үзе эш табып,аена 10-15 мең (аның кадәр булса әле) эшли алган эшсөярләргә салыначак.Әмма эше күзгә күренеп тормаган, һәм чынлап та, беркайда да эшләмәүче кешеләр дә бихисап бит әле.Менә алары инде эшсезләр төркеменә кертеләчәк һәм аларга “тунеядец” салымы салыначак. Шулай итеп,үзмәшгульлек салымы белән генә алып бетереп булмаганны “эшсезлек салымы” белән салдырып алмакчы булалар.Бүген авылларда һәр ике өйнең берсендә, эш булмаганлыктан, беркайда да эшләмәүче кешеләр күп. Димәк, ярты авыл “әрәмтамак” булып чыга һәм салым түләргә тиеш була.Менә кайда ул чиновникларга җитеп бетмәгән байлык! Моннан соң депутат Вострецов салым авторы буларак Болгариядәге фатиры өстенә Англиядә дә берәр замок алыр инде. Тулырак…

           Җимерелү.

Милләт фаҗигасе.

Россия империясендә татар телен җимерү сәясәтенең уңай яклары да булды.Әйе, һәр начар нәрсәнең файдалы ягы булмый калмый. Без,беренчедән, үзебез Татарстаннан сайлап куйган депутатларыбызның татар телен яклап бер кәлимә сүз әйтмәүләрен күрдек.Аларга ышаныч болай да шуның кадәр генә иде, ә инде бер каршылыксыз Мәскәү кушканны яклап кул күтәрүләре бөтенләй өметне өзде.Икенчедән,халык үзе дә күтәрелмәде.Барлы-юклы митингларга бармак белән санарлык кешеләр җыелды.Димәк,татар халкына үз ана теле кирәк түгеллеген күрдек. Бу-милләтнең фаҗигасе, аның бетүгә баруы. Өченчедән,матбугат чаралары әлеге темадан читтә калырга тырыштылар, кискен фикерләр ишетелмәде ,димәк аларга “телләшмәскә” дигән күрсәтмә бирелгән. Бары интернет челтәрендә генә тел тирәсендә җәяүле буранны хәтерләткән азмы-күпме “көрәш” барды, әмма ул эш тә имзалар җыюдан артыкка китә алмады.Кыскасы,телне бетерү — кемнең кем икәнлеген ачып салды.Битлек кигәннәр,икейөзлеләр, куркаклар,демагоглар фаш ителде.

Татар телен татар кулы белән…

Мәскәү хан заманнарындагыча эш итте: татар телен татар кулы белән бетерде.Ә татар җәмәгатьчелеге тыныч кына шушы залимлекне читтән карап-күзәтеп торды.Бары бер кеше — “Солнце” мәктәбе директоры П.Шмаков прокуратураның бу законсыз карары белән килешмәде, уку елы уртасында татар теле сәгатьләрен кыскартмады.Аны шуның өчен судтан судка йөрттеләр,әмма эшеннән ала алмадылар.Татар кешесе булмаган Шмаковка татар теле сәгатьләре ул кадәр кирәк тә түгелдер,ләкин ул уку елы уртасында укытучыларын урамга куып чыгармады.Эш менә нәкъ шунда: кешелеклелектә, мәрхәмәтлелектә, курыкмауда, законлылыкта.Татарстанның бөтен мәктәп директорлары үзләренең эш урыннарын югалтудан шүрләмичә ,менә шулай бердәм булып,прокурорның “ә” дигәненә “җә” дип тормаган булсалар,татар теле сәгатьләрен саклап кала ала иделәр.Әмма татар милләтеннән булган меңләгән директор моны эшләмәде, үзенең ана телен руска сатты. Шуның белән татарларны урыслаштыру сәясәте җиңеп чыкты.

Кем гаепле?

Шуннан кайбер “акыллыбашлар” аңнарына килеп, гаеплене эзли башладылар…һәм таптылар! Татар теле укытучылары татар телен саклап калу буенча бер нәрсә дә эшләмәгәннәр икән бит! Алар йөзәрләп,меңәрләп урамнарга чыгарга, Мәскәүгә озын-озын хатлар язарга, Президент бусагасын таптарга тиеш булганнар икән.Ә алар ,гөнаһ шомлыгына каршы, боларның берсен дә эшләмәгәннәр. И,мескен татар теле укытучысы! Тагын җәмгыятьнең битарафлыгын,халыкның гамьсезлеген сиңа сылап калдырмакчы булдылар. Соң уйлап карагыз: кем ул татар теле укытучысы? Ул бит шул авторитар системаның кечкенә бер шөребе.Ул — башкалар шикелле югарыдан кушканны карусыз үтәргә күнеккән гап-гади бер башкаручы.Ул нәкь башка укытучылар шикелле үзен һәм гаиләсен туйдыру өчен татар теле сәгатьләре укытып ,үзенә акча эшләүче хезмәткәр.

Шундый да законсыз, мәрхәмәтсез илдә яшибез ки, әгәр уйласалар, теләгән вакытта теләсә кайсыбызны кандала урынына сытып үтерергә мөмкиннәр икән. Ипотекасы яки банктан алган кредитлары булган һәм ялгыз аналар өчен бу хәл, чыннан да үлем белән бер булды. Уку елы уртасында кешене эшсез калдыру бернинди хезмәт законнарына да сыймый, әмма прокуратура, үзе закон сагында торучы орган кушкач, берни эшли алмадылар. Үз илендә,үз җирендә ана телен укытучы,исеме зур хәрефләр белән язылырга тиешле могтабәр мөгаллим яклаучысыз берьялгызы калды, империянең татар телен юкка чыгару тегермәненә салып тапталды, сытылды, изелде.

Шул вакытларда Татарстан Президенты инстаграмына бер татар теле укытучысы ,”… ничә буын балаларны тәрбияләп чыгардым, ә мин пенсиягә чыгарга ике ел калган вакытта, уку гөрләп барган чорда эшсез калдым. Йөрәгем әрни, йөрәгемнән кан тама. Телебезнең төп сакчысы булган татар теле укытучылары мыскылга калдырылгач, телне, милләтне саклаучы, яклаучы кем булыр икән? Барлык укытучылар исеменнән, мине кабул итеп очрашуыгызны сорыйм”, – дип язган иде ул.

Татар телен кем сакларга тиеш?

Татар теле укытучысының төп вазифасы- татар телен саклау түгел, ә балаларга шул телне өйрәтү,телгә мәхәббәт тудыру.Татар телен саклау- дәүләт,хөкүмәт эше. Безнең дәүләтебез-Россия Федерациясе дип атала. Шул дәүләткә буйсынган Татарстан җитәкчелеген телне сакламауда берничек тә гаепләп булмый.Ул ничек итеп Путинның милли телләргә бармак янавына каршы йодрык күрсәтә алсын ди? Аны бит икенче көнне үк кәнәфиеннән өстерәп төшереп ,таш капчыкка тыгып куячаклар.Ә менә халык-зур көч,ул каршылык күрсәтә ала иде, әмма татарның милли элитасы булмау Мәскәүгә үзе планлаштырганны ахыргача җиңел генә башкарып чыгарга мөмкинлек бирде. Мондый фаҗигане булдырмыйча калырга була идеме? Була иде,әгәр безнең милләт турында уйлаучы-кайгыртучы чын милли элитабыз булган булса, татар теле укытучыларына сәгатьтәре кыскарганнан соң, урам себерүче эше тәкъдим итәргә курыккан булырлар иде. Әмма ул юк. Бездә бары президент,хөкүмәт,мэр тирәсендәге кәнәфи һәм малы өчен калтырап торган “чиновниклар элитасы” гына бар. Укыйлармы икән аларның балалары,оныклары татар телен? Юк икән шул,укымыйлар алар татар телен. Югары урыннарда эшләүче чиновникларның балалары укый торган иң “элитный” Казан мәктәбендә татар теле мәҗбүри укытылмый.

Халыкара мәктәп (International School in Kazan)дип аталган бу мәктәп инде өченче елын эшли.Аның бер корпусы Федосеевский,икенче корпусы-Мәүлетовлар урамында урнашкан. “Татарстан Хогварды”ның үзенчәлеге шунда: монда күп фәннәр инглиз телендә укытыла, укытучыларның шактые чит илнеке,нигездә АКШ, Бөекбритания, Канада, Көньяк Африкадан 30дан артык педагог чакырып китерелгән. Укыган өчен түләү айга 60-70 мең.Татарстан президентының улы, министрларның, мэрия хезмәткәрләренең балалары шушында укыйлар.Татар теле атнага 1 сәгать керә һәм бары 5нче сыйныфка кадәр генә укытыла.

Бетерү дәвам итә.

Менә шундый мөнәсәбәт татар теленә Татарстанның иң яхшы мәктәбендә. Ярый,теләсәләр нишләсеннәр,инде бу эшләр тарихта калды.Бүген нәрсә күрәбез? Гаҗәп хәлләр,җәмәгать! КФУда татар журналистикасы кафедрасы бетерелде.Бу инде татар матбугатын юкка чыгару өчен махсус эшләнә.Чөнки татарча газет-журналлар чыгып торганда әле тел яши,халык татарча укый,фикерен үз телендә белдерә ала.Аны шушы хокукыннан да мәхрүм итәргә булдылар.

Билгеле, профессиональ татар журналистлары булмаса,матбугат үзеннән үзе сүнәчәк. Бу сәясәт, милли телләрне бетерүгә юнәлдерелгән мәкерле сәясәт. Явыз Иван татарны ут һәм кылыч белән кырган булса,бүгенге империячел көчләр милләтне кәгазь һәм каләм белән тар-мар итәләр.

Быелгы уку елы башыннан элеккеге 1200 татар теле укытучысы башка фәннәр укытуга күчерелде,дип яздылар.Бер укытучы атнага 20 сәгать кенә укыткан булса да,24000 татар теле сәгате бетерелгән дигән сүз.Бу әле матбугатта чыккан, әйтергә рөхсәт ителгән саннар.Ә бер-ике елдан пенсиягә чыгарга тиешле күпме татар теле укытучысын кан-яшь елатып мәктәптән китәргә мәҗбүр иттеләр,күпме укытучының икенче белгечлекне үзләштерергә мөмкинчелеге булмады,күпме укытучы кул селтәп үзе китеп барды.

Без үткән елның октябрендә 3 меңнән артык татар теле укытучысының укыту сәгатьләрсез калганын бик яхшы хәтерлибез Боларын исәпкә алучы юк,болары мәгариф дөньясыннан сызып ташланган кадерсез кешеләр.Әлеге 1200 укытучы да бәхетсез укытучылар,мин аларны сөймәгән егеткә көчләп кияүгә бирелгән кызларга охшатам. Туган җиремдә минем туган телемне менә шундый хурлыкка калдырдылар.

Үзем дә татар теле укытучысы булгач,әлеге хәлләр йөрәккә нык сукты.Мондый хәлләр нигә килеп чыкты,без моңарчы дус-татулык белән аерылып торабыз дигән шапырыну белән гел макталып торган төбәк нигә икегә бүленде? Ни өчен руслар татар телен укытуга шулкадәр ярсу көч белән күтәрелделәр?Һәм әле бүген дә ярсый-ярсый мәктәпләрдә татар телен бөтенләй бетерү өчен Путинга хатлар язалар.Татар телен яклап плакат күтәргән кеше икенче көнне үк полиция бүлмәсендә утыра,ә татар теленә каршы адәмнәргә үзләренең мәкерле эшләрен тормышка ашыру өчен тулы ирек бирелә.Бу җитәкчеләрнең телләреннән төшермәгән “толерантлык” нәтиҗәсеме? Аңламыйм,аңлый алмыйм.Шуңа күрә бу турыда сөйләшкәндә сүз мәктәпләрдә татар теле сәгатьләрен кыскарту турында гына барырга тиеш түгел. Сүз хыянәт,битарафлык,куркаклык турында да.

Аяныч. Миңа оят.Минем туган телемне укытуны сорап бүген ата-аналарга гариза яздырулары оят.Әйтерсең татар теле ниндидер “чит элемент” , әйтерсең аның без белмәгән зур гөнаһысы бар. Кайсы илдә кешегә үз ана телен гариза язып укытканнарын күргәнегез бар?! Тарихта юк,дөньяда булмаган хәл. Гариза язып укытуга калдырган тел өчен милләтебезнең күпме көч түккән даһилары алдында оят. Киләчәк буыннар алдында оят. Дәшми калганнар өчен оят.

Яңа сынаулар.

Татар телен һәм татар теле укытучыларын яңа сынаулар көтә.Татар теле һәм әдәбиятыннан эш программалары (укыту программалары дисәң дөресрәк булыр иде) ел ахырына кадәр русчага тәрҗемә ителгән булырга тиеш.Болай да диссертация калынлыгы планнарны русчага тәрҗемә итү өчен күп көч һәм тырышлык кирәк.Түрәләрнең өлкән агайдан куркулары татар теле укытучыларына тагын зур йөк булып төшә.Өстәвенә кабат татар теле укытучыларының белем дәрәҗәләрен сынаячаклар. Мескен укытучы түзсен генә. P.S. 2012 елның 19 декабрендә Путин “Россия дәүләт милли сәясәте стратегиясе”нә кул куйган иде. Документтан күренгәнчә, Русия дәүләтенең милли сәясәт өлкәсендә төп максаты – гомумрусия ватандашлык бердәмлеген ныгыту. Ягъни, «русиян милләте, русияле милләт» булып берләшү. Русиянең урыс булмаган халыклары урыс милләте, урыс мәдәнияте, урыс аңы (коды), урыс теле тирәсендә укмашырга һәм нәтиҗәдә бердәм бер милләт – россиян милләтен тәшкил итәргә тиеш булалар. Планның срогы-2025нче ел.Димәк,татар милләтенә яшәп калу өчен җиде ел вакыт калган…   

Факультатив-дәресме ул? 

   “Безнең гәҗит”нең 26 сентябрь санында(№39) хөрмәтле академигыбыз Рүзәл Юсуповның “Яңача эшләргә кирәк” дигән мәкаләсе басылды.Галим бүгенге көндә факультатив дәрәҗәсенә төшеп калган татар телен ничек укытырга кирәклеге буенча киңәшләрен бирә. Академик белән сүз көрәштерү уңайсызрак,билгеле,әмма мин 40 елдан артык мәктәптә эшләгән укытучы буларак,бу язманың практик ягын бәяләп,бүгенге вәзгыять белән бәйләп кайбер фикерләремне белдерергә булдым.

Соңгы 20 елда мин башта рус балаларына татар теле укыттым,аннан мәктәпнең статусы үзгәрү сәбәпле,татар балаларына татар теле һәм әдәбиятын укыта башладым.Минем дә ана теленнән факультатив сәгатьләрем бар.Гомумән,мин факультативның нинди дәрес икәнлеген бик әйбәт белгән кеше.Аны бөтен укытучылар да белә.

Факультатив — җиденче сәгатькә куелган иң дәрәҗәсез дәрес ул.Факультативларда педагогиканың төп принцибы булган эзлеклелек сакланмый.Әйтик,быелгы уку елында 8нче сыйныфларда факультатив бар,ә киләсе уку елында ул сәгатьләрне башка фәнгә бирсәләр, 9нчы сыйныфта булмаска да мөмкин. Факультативка калган укучылар аны үзләренә йөкләнгән кирәкмәгән артык бер эш итеп кабул итәләр.Сыйныфның яртысы кайтып китә я икенче кызыклырак нәрсә белән шөгыльләнә.Ә бу ана телен өйрәнергә йөрүчеләр исә тагын бер дәрес баш катырып утырырга тиеш булалар.

Укучылар да,үзең дә инде бу вакытка тәмам арып беткән буласың.Укытучының нинди генә “тиешле педагогик һәм психологик белеме,зур һөнәри осталыгы” булмасын, ул,беренче чиратта кеше,ә кеше физиологик һәм психологик яктан арый торган җан иясе.Көннең икенче яртысында,төгәлрәге сәгать өчтә факультативта утыручы балаларның яртысы инде йоклап беткән була.Һәм менә шушындый шартларда укытучыларга ана теле факультативын  ничек укытырга кирәклегенә өйрәтәләр.

”Татар телен факультатив нигездә иң яхшы,иң тырыш педагоглар гына нәтиҗәле итеп укыта алачак.Бу профессиягә элегрәк очраклы рәвештә килеп эләккән,көн узсынга гына дип йөргән укытучыларга мәктәп белән саубуллашырга туры киләчәк”,дип яза хөрмәтле академигыбыз.Соңга калдыгыз инде,әфәнделәр! Бу сүзләр татар теле укытучылары өчен 15-20 ел элегрәк яңгырарга тиеш иде.Инде болай да мәктәпләрдә татар теле укытучыларының иләктән иләнгәннәре генә калды.Татарстанда мәгариф өлкәсендәге иң зур ялгыш: татар телен укыту буенча махсус педагогик белемнәре булмаган кешеләргә татар телен укыттыра башлау булды.Миңа Казанда белем күтәрү буенча курслар узган вакытларда шактый мәктәпләрдә татар теле дәресләрендә булырга туры килде.Шунда мин татарча авырлык белән сөйләшкән,рус сүзләренең татарчасын дөрес әйтә алмаган,татар тарихын бөтенләй белмәгән мескен укытучыларны күп очраттым.

Аз-маз татарча сукалаган кичәге завод инженеры бер айлык укулар үтеп кенә татар теленә өйрәтә аламы? Юк,күпме генә тырышса да,булдыра алмый ул аны.Алай да була торган булса югары белем алып торуның кирәге дә калмас иде. Факультатив укыту өчен махсус укытучылар әзерләнмәячәк,билгеле.Ул дәресләр моңарчы шул татар телен укыткан яки сәгатьләре җитмәгән укытучыларга  бүлеп биреләчәк.

”Бу эшне эчтәлекле ,кызыклы,дәресләр бирә торган оста педагоглар гына булдыра алачак”,диелә мәкаләдә.Нәрсә,татар телен моңарчы шундый педагоглар укытмады микәнни? Татар теле һәм әдәбияты укытучылары иң тырыш,иң булган укытучылар.”Белем җәүһәрләре”ндә иң күп катнашучылар-татар теле укытучылары.Әмма татар телен факультатив нигезендә укыта башлау-аның дәрәҗәсен тагын бер баскычка түбән төшерде.Кем генә укытса да, ул факультативны укыту-укыту түгел инде,укыткан булып азаплану…

Намус һәм тел.   

Мәкаләдә мондый юллар бар: “Туган телеңне белү-камил акыллы һәр кешенең намус эше,чөнки ул ата-анаң,әби-бабаларың,туган җирең кебек үк кадерле”. Бәхәсләшеп булмый торган хак сүзләр.Ләкин бүгенге укучы аңлый,укытучы сөйләп кенә аңлата торган сүзләр түгел.Чөнки тормыш киресен күрсәтә. Чынбарлык шундый: намусың никадәр чиста булса да, татар телен белү белән генә бер тиен дә акча эшли алмыйсың.Бүгенге көндә һәркем намусның түбән баскычта,ә байлыкның өске баскычта торуын күреп-белеп тора.

Татар телен бетерүне бөтен татар җәмәгатьчелеге читтән генә күзәтеп торды.Нишләп ана телен саклап күтәрелмәде татар халкы? Менә монысы татар милләтенең бетүгә баруын күрсәтүче фаҗигале сорау.Һәм балаларга күпме генә ана телең кирәк дип сөйләсәң дә,алар аның көндәлек тормышта кирәкмәгәнен күреп торалар.Факультативларга балаларны туплау эше бик кыен булачак.Шуңа күрә автор бу эшне “ата-аналардан башлау хәерлерәк тә буладыр әле”,дип яза. Тулырак…