fbpx
05.10.2022

Укытучы һәм алтын балык турында әкият (түгел)


     Укытучы һәм алтын балык турында әкият (түгел)  УКЫТУЧЫ ҺӘМ АЛТЫН БАЛЫК  ТУРЫНДА ӘКИЯТ (ТҮГЕЛ)

 

Борын-борын заманда түгел, нәкъ  безнең заманда яшәгән, ди, булган, ди, бер Укытучы. Кияргә киемен базардан, ашарга ипиен кибеттән алган ди ул. Җитмәгәнен җәйләр буе бакчасында үзе үстергән. Сыерын асраган, үгезен симерткән, каз-үрдәк үстергән, тавык-чебеш тоткан. Кыскасы, типичный Укытучы булган бу.

Көннәрдән беркөнне балык ашыйсы килгән моның. Укытучы да кеше бит, ни хәл итәсең. Кибеттән генә сатып алыр иде, август ахыры- сентябрь башы , Укытучы кесәсенең бик тә, бик тә саегып калган чагы  икән. Уйлаган-уйлаган да бу, ятьмәсен алып,  сәпитенә утырып, алты чакрым ераклыктагы буага киткән.

Бер салган ятьмәне – бернәрсә  эләкмәгән. Икенче тапкыр салган – бака ияреп чыккан.”Булмады инде бу”, дип уйлап, кайтырга җыенган. Җитмәсә, күктә болытлар да куерган. Баканы тавыкларга бирермен дип чиләгенә салган. Укытучы бит, үҗәт кеше. Тагын бер, монысы соңгысы дип, салып карарга булган. Сөйрәп чыгарган ятьмәне, син күр дә мин күр, ятьмә эчендә бер балык тыпырчынып ята, ди. Ышансагыз ышаныгыз, ышанмасагыз юк – Укытучыга алтын балык эләккән бит!

Ул арада балык телгә килеп, Укытучыга ялына-ялвара башлаган: ” Зинһар, мине җибәрә күр, син бит Укытучы. Тәртипле, әдәпле, сүзтыңлаучан. Мине пешереп ашый күрмә. Нинди теләгең булса, әйт кенә, барысын да үтим”.

Укытучы озак уйлап тормаган, балыкка болай дигән: “Иртәгә сәгать җидегә мәктәп ишеге төбенә килеп басасың, елмаеп, хәл-әхвәлләрен сорашып укучыларны каршы аласың, 6 сәгать дәресне укытасың, тәнәфесләрдә залда дежур торасың”.

“Эшлим-эшлим”,- дигән алтын балык…

Укытучы дәвам иткән: “Классның социаль паспортын төзисең, ярты еллык тәрбия планын язасың, барлык балаларның мониторингын үткәрәсең, куркынычсызлык кагыйдәләре буенча профилактик эшләр башкарасың, аннан балаларны ничек яхшырак укытырга икәнлеген ачыклау өчен индивидуаль үзенчәлекләрен өйрәнәсең. Боларның барысын 10нчы сентябрьгә эшләп бетерәсе. Оныта язганмын. Предмет буенча эш программалары төзисең.  Аннан һәр ата-ана белән сөйләшеп чыгасың, кичләр буе ата-аналар чатында утырасың, аларның сорауларына җавап бирәсең. Аларның башларына сораулар нәкъ төнге 11дә килә башлый. Ә Радикның әтисе 12дән соң гына шалтырата, йоклый күрмә, әзер булып тор. Саматны исәнләшергә өйрәт, Вәли соңга калмасын, һәр иртәдә әнисен искәртеп тор. Укучыларның кәефен, характерын өйрән.  Һәр дәрестә яңа кызыксындыру алымнары уйлап тап. Тәнәфесләрдә Галине оныта күрмә, зур малайлар белән сугыша торган гадәте бар. Балаларны ахшанәгә ашатырга алып бар, кайтышлый туалетка керергә онытмасыннар. Ул арада үзең дә капкалап алырга тырыш.

“Беттеме?”,-дигән алтын балык, ятьмә эчендә чәбәләнеп.

– Башлана гына әле,- дигән Укытучы һәм тезеп киткән. -Журналларны тутырырга онытма, интернеттагы блогны көн саен яңартасы, мәктәп сайтына куярга көн саен бер яңалыкны завучка тапшырасы. Шул ук вакытта һәр дәресне  югары профессиональ дәрәҗәдә хәзерлисең, конспект төзисең, класс һәм өй эше дәфтәрләрен тикшерәсең. Онлайн укуга күчү тәҗрибәсен өйрәнә башла. Аннан үзбелем күтәрү өстендәге эшләрне оныта күрмә, методик берләшмәдә, педсоветта ясалачак чыгышларыңның тезисларын дирекциягә тапшыр. Район семинарларында, конференцияләрендә тәҗрибә уртаклашырга әзерлән. Педагогик газета-журналларга языл. Кабинет планы, түгәрәк планнарың наять булсын. Терроризмга, коррупциягә каршы әңгәмәләр үткәрәсең. Начар укучылар белән индивидуаль эш планын бик яхшылап төзе. Прививка, медосмотр турында белешмәләрне җыеп бетер. Ачык тәрбия сәгате, ачык дәресләреңне планлаштырып куй. Педагоглар өчен дистанцион курсларга языл. Ай саен конкурсларда катнашып, сертификатын завучка күрсәтеп бар. Экскурсиягә кайларга алып барасыңны уйла. Интернетта балаларга дөрес сайтларга гына керергә кирәклеген аңлат. Укучыларны дистанцион олимпиадаларда катнаштыр.  Нинди китаплар укырга тиешләр, исемлеген төзеп, һәрберсенең кулына тоттыр…

– Беткәндер бит инде?- дигән балык авыр сулап.

– Ашыкма! Программаларны даими өйрән. Яңа ФГОС турында фикерләреңне тупла. Йорт-җир өчен налог түләгән кәгазеңне алып килеп, директорга күрсәт. Укытучылар көненә авыл клубында булачак концертка бер җыр, бер бию өйрән. Сайлауларда агитатор булуыңны һәрвакыт исеңдә тот. Кемне сайлатасын беләсең инде…

Аннан хезмәт хакы алганда шатланып, көлеп-елмаеп ал, 20 меңне бер дә азсынма. Күпме бирсәләр, шунысына рәхмәт әйт. Мәктәп – акча эшләү урыны түгел. Укытучы акча өчен эшләми,  абруе өчен эшли. Күп акча кирәк булса, әнә, чиновниклар әйткәнчә, бизнеска китәсең… Оныта язганмын: айга ике тапкыр мәктәп автобусында күрше авылдан балаларны иртәнге сәгать алтыда мәктәпкә алып киләсең, дәресләр беткәч, кайтарып куясың.

Балык түзмәгән: -Теге яр буендагы землянкада яшәгән картның карчыгы күпкә  яхшырак булган икән. Сиңа түзәрлек түгел. Син мине лутчы пешереп кенә аша!- дип әйтеп әйткән, ди.

( Аз гына урысчадан “чәлдереп” язылды).

Дуслар, укытучының монда язылмый калган эшләрен өстәп яза алмассызмы икән? Бәлки, сезнең якларда бездә булмаган тагын шундый эшләр бардыр. Тулыландырыйк әле язманы.

 

P.S. Бәлки, арагызда өстәмә акча эшләргә теләүчеләр бардыр? Хезмәт хакыгызга 20-25 мең өстәлсә, начар булмас иде. Безнең компаниягә чакыручы чат-ботымның ссылкасын куям. Шуның белән аралашып карагыз әле. Бәлки, тормышның икенче ягына аяк басарсыз. Ссылка: https://vk.com/app5898182_-213251397#s=1806084

 

 

Әссәләмәгаләйкүм!


                                  әссәләмәгаләйкүм Әссәләмәгаләйкүм!

Матур җәйге иртәләрнең берсендә булды бу хәл. Су буенда берсеннән-берсе уздырып кошлар сайрый, суда вак балыклар сикерешә, һава тып-тын, суларга искиткеч рәхәт. Мин сыер арканларга төшәм. Көтү күптән бетте бездә. Шуңа күрә сыер-бозауларны су буендагы иркенрәк, үләнлерәк җирләргә арканлап куябыз.

 Аркан казыгын кагып бетереп, башымны гына күтәргән идем, каршымда бер адәм барлыкка килде. Беләм мин аны. Шушы тирәдә тора ул. Кәҗәсен арканга куеп кайтып килеше. Мин аның мәчеткә йөргәнлеген дә беләм. Шуңа күрә кече күңелләнеп, “Әссәләмәгаләйкүм!” дип кулымны суздым. Ул бик текәлеп, бер мәл миңа карап торды да, “Намаз укыйсыңмы?” дигән сорау бирде. Маңгайга бәреп әйтелгән бу сораудан мин имәнеп киттем. “Юк” минәйтәм. “Алайса, диде ул, алай дип әйтмә. Намаз укымаган кеше “Әссәләмәгаләйкүм!” дип исәнләшергә тиеш түгел. Исәнмесез, дип исәнләш”. “Нишләп,  гөнаһ буламыни?” дип сорадым мин. “Рия була. Намаз укыган кеше генә “Әссәләмагаләйкүм!” дип исәнләшә ала”, дип шаккатырды ул мине.

“Рия”ның мәгънәсен бик әйбәт беләм мин. Рия- кешеләр арасында үзеңне күрсәтергә маташу була ул. Аллаһка түгел, кешеләргә әйбәт, яхшы булып күренергә тырышу. Димәк, мин “Әссәләмәгаләйкүм” дип әйтүем белән бу адәмгә яхшы булып күренергә тырышканмын булып чыга. Юк инде энем, мин һич кенә дә сиңа үземне күрсәтергә тырышмаган идем. Бары әдәп йөзеннән синең белән кечелекләнеп күрештем.

 Мин бу кешенең хаклы булмаганлыгын үзенә бик әйбәтләп аңлатырга, сүзнең мәгънәсенә төшендерергә тиеш идем. Әмма наданнар белән бәхәс куертуның мәгънәсе юк. Шулай икәнлеген күп тапкырлар сынаганым бар. Шуңа күрә алга таба бүтән сөйләшеп тормадым. Казык каккан чүкечемне кулыма алдым да, кайтып киттем. Ә үзем юлда уйлыйм: “Бу кеше мине акылга өйрәттем дип уйлап калды инде. Үзен бик гыйлемле кешегә саный күрәсең. Их, аңлатырга иде аңа “Әссәләмәгаләйкүм” сүзенең мәгънәсен”. Шундый начар гадәтем бар. Кешенең хаксызлыгын белсәм дә, аңа түгел, үземә үзем аңлатам.

Минем дини белемем юк. Ләкин мин Коръән тәфсирләре һәм шактый гына дини әдәбият укыйм. Бу темага акыл сатарга җыенмыйм, андыйлар миннән башка да күп. Мин бары үземне борчыган сорауларга җавап табарга телим. Коръәндә язылган: «Ислам дине – җиңел дин. Кем дә кем шул җиңеллеккә риза булмыйча, артык гыйбадәтләр кылырга керешсә, гаҗиз калыр да, бу дин белән көрәшә торгач, җиңелер, һәрвакыт кыла торган гыйбадәтләрен дә җиренә җиткереп үти алмый башлар. Дин эшләрендә бик артык тирән кермичә, урта һәм гадел юлны ихтыяр итегез, камил гыйбадәт кыла алмасагыз, шуңа якынрак рәвештә гыйбадәт кылырга тырышыгыз…» Бу хәдис, билгеле, кешене камил рәвештә гыйбадәт кылудан тыймый, ләкин чиктән ашмаска кирәклеген искәртә. Бүген диндәге кайбер «акыллыбашлар» теге ярамый, бу ярамый, дип, кешене өркетеп, мәчеттән биздереп бетерәләр. Имеш, кәләпүшсез мәчеткә кермә, яланаяк намазлыкка басма, сәдаканы уң кулың белән бир, биргәнеңне кеше күрмәсен, сәҗдәгә утырганда башта намазлыкка тезләрең тисен, бармакларыңны намазлыкка җәеп куй һәм башкалар.

Мин үзем “әссәләмәгаләйкүм” сүзен “исәнмесез”гә караганда яратарак төшәм. Чөнки ул “мин сезгә сәламәтек вә иминлек телим” дигән мәгънәгә туры килә. Болай исәнләшү безне татарлыгыбызга якынайта . Дуслар, иптәшләр белән очрашканда да бер-беребезгә “Әссәләмәгаләйкүм!” дип кул бирәбез. Син намаз укыйсыңмы? дип тикшереп тормыйбыз. Аннан бит диндә бу яки теге сүзләрне намаз укымаучылар кулланырга тиеш түгел дигән нәрсә юк. Сәхнәдә  “Әссәләмәгаләйкүм” җыры яңгырый. Аны җырлаучылар мәчеткә йөриләрме икән соң?

Күрәсезме, бер сүз никадәр сорау китереп чыгарды. Әгәр саный китсәң, мондый сораулар баштан ашкан. Бер динче хатын-кызларга зиратка керергә ярамый, ди. Икенчесе, ярый ди. Диндә болай икеле-микеле җаваплар булырга тиеш түгел.

Нәрсә ул Ислам? Гомәр разыяллаһүдән бу сорауга менә мондый җавап бар: «Көннәрдән беркөнне, без Аллаһының илчесе – Мөхәммәт галәйһиссәләм янында утырган вакытта, безнең янга актан киенгән кара чәчле бер кеше килде. Аны мосафир дип әйтеп булмый иде, һәм аны безнең арада берәү дә белүче юк иде. Ул утырды да, учларын Мөхәммәт (с.г.в.) тезләренә куеп: «Мөхәммәт! Нәрсә ул Ислам?» – дип сорады. Мөхәммәт (с.г.в.) аңа болай дип җавап бирде: «Ислам ул – бер Аллаһы Тәгаләдән башка һичбер илаһ юк, Мөхәммәт аның илчесе, дип гуаһлык бирүең; шулай ук, намаз укуың, зәкят түләвең, Рамазан аенда ураза тотуың һәм, әгәр барырга мөмкинлегең булса, Мәккәгә барып, хаҗ кылуыңдыр». «Дөрес!» – диде әлеге кеше. Бу кеше – Җәбраил була. Күр әле: гап-гади һәм ап-ачык ләбаса. Димәк, безнең динебез шул нәрсәләрдән гыйбарәт икән. Хакыйкый мөселман Ислам диненең барлык күрсәтмәләрен дә үз вакытында үтәргә һәм бу диннең төп нигезләрен сакларга, нинди генә каршылыклар, киртәләр булса да, хак юлдан тайпылмаска тиеш. Ә безнең мәчетләрдә имамнар нәрсә ди: «Машина алма, йорт салма – шул акчаларыңны җыеп, Хаҗга бар!» Моны каяндыр, ниндидер акчалар юнәтеп, үзләре берничә тапкыр барып кайткан хаҗилар, яхшы машиналарда йөрүче, бай өйләрдә торучы динчеләр әйтә. Динебез бит «Хаҗга бару – мәҗбүри» димәгән, мөмкинлегең булса гына, барырга кушкан. Берара Хаҗга бару район түрәләре өчен модага әйләнеп алды. Артлары бер тапкыр комган күрмәгән чиновниклар, Хаҗдан кайткач, эчүләрен дә ташламадылар, сөяркәләре катына йөрүдән дә туктамадылар. Менә шундый хәлләрне күреп-белеп торган, мәчеткә йөргән кешеләр нәрсә уйларга, дингә нинди мөнәсәбәттә булырга тиеш?

Әйтергә теләгән сүзләр күп булса да шушы урында нокта куям. Без татарлар бер-беребезгә “Әссәләмәгаләйкүм!” дип эндәшсәк күркәм һәм ихласрак булыр. Әгәр шушы мәсьәләдә гыйлемлерәк кешеләр кушылып, күтәрелгән сорауга җавап бирүдә катнашсалар, бик шат булыр идем.

                                                                         Фәрит Вафин

Элеккегә кайтып барыш…


элеккегСизәсезме, дуслар, авыл акрынлап элекке заман тормышына кайтып бара. Кибеттән сыек май сатып алучылар кимеде. Халык ат маена күчте. Сыек майның зарары турында берәүгә дә сөйлисе юктыр дип беләм, чөнки кулында кәрәзле телефоны булган авыл апае да, авыл агае да болардан хәбәрдәр. Ә менә ат ите һәм ат маеның файдалы булуы электән билгеле. Шуңа күрә авылда ат асраучылар саны арта бара.

Бозау итенә кызыкмыйлар хәзер. Ат итен күз ачып йомганчы алып бетерәләр.  Атлар саны арткан саен ат мае алу мөмкинлеге дә барлыкка килде. Без үзебез дә биш килога якын ат мае алдык быел. Ашарга бөтенләй тәмле, өстәвенә галәмәт файдалы да. Безнең бабайлар гомер буе елкы ите ашаганнар. Шуңа кыш көне суык тиеп чирләмәгәннәр. Ат ите тәндәге артык холестеринны юкка чыгара.Моңарчы ат ите сатып алган юк иде. Ел саен үзебезнең бозауны суясы булгач, кирәге дә булмагандыр инде. Ә менә быел бер сан ат ите алдык. Ашарга да тәмле, файдасы да әйтеп бетергесез.

Авыл кибете киштәләре икмәктән сыгылып тора. Кайдан гына китермиләр аны безгә: Кукмарадан, Мари иленнән, Казаннан… .Унлаган кибеттә унлаган төрдәге ипи бар. Җаның теләгәнен сатып ал. Юк шул, җаным, бик алырга ашыгып тормыйлар. Күп кеше ипине үзе пешерергә тотынды. Ни өченме? Чөнки китеттән алган ипи (болай әйтү көфер сүз булмасын)  икенче көнгә тәмсезләнә, кискәндә уала башлый я бик тиз күгәрә. Өйдә пешкән ипидән хуш ис килә, авызга алгач, ашаган саен ашыйсы килеп тора. Менә шулай итеп, авыл тормышы элеккеге яшәешне кире кайтара. Яхшымы бу начармы? Һәрхәлдә сез ничек уйлыйсыздыр, әмма мин үзем моның начар ягын күрмим. Өеңдә пешкән ипи кибет ипиеннән тәмлерәк, чистарак, файдалырак икән, нигә хәленнән килгән кешеләргә ипине үзләре пешереп ашамаска ди.

Аннан чәй мәсьәләсе. Кибет чәенең нинди чүп-чарлардан тутырылганын күрмәсәк тә, сизеп торабыз.  Аннан бәясе дә хәйран үсеп бара. Шуңа авыл халкы берәм-берәм үлән чәенә күчә. Без үзебез дә җәй буе карлыган,  кура, җир җиләге яфракларын җыеп киптереп торабыз. Көзгә кадәр кыш буена эчеп чыгарлык яфрак туплыйбыз шулай. Иренмәгән кешеләр Иван-чәй әзерлиләр. Безнең кыз белән кияү, мәсәлән, Иван-чәйне бөтереп киптерә торган җайланма эшләделәр һәм кыш буе шул файдалы чәйне эчеп чыгалар. Үлән чәенең файдасы турында сөйләп тоуның кирәге юктыр дип беләм. Кызыксынган кешеләр Интернетка кереп үзләре укый алалар.

Күпләп сатып ала торган тагын бер нәрсә бар әле. Элек, үткән елның декабрь аенда гына даруханәдән гел ала торган даруымны 60 сумга алып чыккан идем. Бу атнада шул ук даруны 70 сумга алдым. Дару бәяләре айлап түгел, атналап үсә хәзер. Шуңа күрә пенсиядәге карт-карчыкларның ярты акчалары шул даруга китеп бара. Бер юл бар: элек моңарчы таптап йөргән үләннәрне җыеп, дару итеп эчәргә. Теләсәң бөтен төрле авыруны дәвалый торган үлән төнәтмәләрен үзеңә ясарга була. Һәм шулай эшлиләр дә. Хәерче тормыш үзе шуңа этәрә. Элек авылларда даруга үлән җыючылар элек тә сирәк булса да бар иде. Хәзер ишәйделәр. Салкын тиеп авырганга да 600-700 сумлык дару алырга хәлләреннән килмәгәннәр дару үләннәре җыярга керештеләр. Һәм дөрес эшлиләр. Үләннең файдасы күбрәк тә булырга мөмкин. Һәрхәлдә дару шикелле бавырыңа я бөереңә бәрми инде.

Менә шушы алда мин язып үткән күренешләр иске сәламәт авыл тормышының яңадан баш калкытуын күрсәтә. Авыл кешесе үзенә генә ышана хәзер. Чөнки берәүдән дә беркайчан бернинди ярдәм алып булмаслыгы расланды. Авылны саклау – беренче чиратта татар халкын саклау дигән сүз ул. Авылларны һәм авыл халкын социаль яклый һәм үстерә торган бернинди  дәүләт программалары юк. Бәлки өстә, кайдадыр томаннар арасында бардыр. Әмма безнең аны күргәнебез юк. Авыл икътисадын яхшыртырга, экология мәсьәләләрен хәл итәргә, тирә-як мохитнең, табигый дөньябызның чиста һавалы, саф сулы, шифалы-сихәтле булуына  ирешергә кирәк. Халыкның тормыш тәҗрибәсе, гасырлар буе тупланган гореф-гадәтләре, йолалары, хезмәт күнекмәләре, пешергән ризыклары, эчкән сулары — барысы да бик мөһим бит. Шулар бетсә, югалса, авыл бетә. Авыл беттеме — халык үзе дә бетә инде.

Кеше үзенә үзе азык әзерләсә һәм үзен үзе дәваласа гына сәламәт булып яши ала. Элек моны белгәннәр. Кибеттәге кытай порошыгыннан ясалган сөт эчеп, комбикорма ашатып үстергән балык, суыткычта икешәр ай ятса да, череми торган алма ашап  чирлегә әйләнми хәл юк. Кайбер сыерларын бетергән кешеләрнең кабат сыер алулары турында ишеткәләп торам. Авыр булса да, авыл кешесе менә шулай үзенекен ашарга тырыша. Үзе әзерләп, үзенчә яшәргә омтыла. Аллаһы Тәгалә шундый тырыш авыл кешесенә сабырлык вә түземлек бирсен дә, куйган максатларына ирешергә насыйп әйләсен инде.

                                                                          Фәрит Вафин

Без кайда да, профессорлар кайда


без  “Татарстан яшьләре”нең  7нче октябрь (№39) санында минем “Чиратта кайсы мәктәп?” дигән мәкаләм чыккан иде. Анда мин мәктәпкә мылтык күтәреп килүнең сәбәпләрен ачыкларга тырыштым. Мәкаләдәге төп фикер: укыту-тәрбия эшенең зәгыйфь, дөресрәге бөтенләй гарип булуы шушындый фаҗигаләргә китерергә мөмкин икәнлеген күрсәтү иде. Һәм менә 28нче октябрь санында педагогика фәннәре докторы, профессор Җәүдәт Хөсәеновның “Мылтыксыз мәктәп нинди була? дигән язмасы басылды.

Профессор нинди булырга тиешлекнең җиде шартын китерә. Минем мәкаләдәге тема булгач, һәр пунктын бик игътибар белән укып чыктым. 50 елга якын мәктәптә кайнаган, тәмам пешкән укытучы буларак, профессорның кайбер фикерләре белән килешәсем килмәде һәм шушы язманы кайтаваз буларак сезгә дә юллыйм. Һәр пунктка аерым тукталып, үз карашымны белдереп барам. Килешү-килешмәү сезнең эш. Җавап язсагыз бик рәхмәтле булыр идек.

Мылтыксыз мәктәп булуның 1нче шарты. Профессор яза: “Русия Федерациясенең ил күләмендәге тәрбия-укыту системасы төзек түгел. Шуны җайламыйча, тамырдан үзгәртмичә, мондый фаҗигаләр тукталмаячак.” Моның шулай икәнлеген мин  мәгариф фәненең , мәгарифнең нигезе булмавы аркасында дип язган идем. Шуңа күрә тулысынча бу сүзләр белән килешәм.  “Русиянең Көнбатыштан һәм Көнчыгыштан аермалы буларак, үзенә генә хас тәрбия-укыту системасы булырга тиеш”.  Ә менә Җ. Хөсәеновның бу сүзләре белән килешеп бетеп булмый. Мин монда дөньядагы бөтен прогрессив педагогиканы бетереп ташлауны күрәм. Без хәзер педагогиканың нигез ташларын салган  Ян Амос Коменский , И.Г. Пестолоции, М.Монтессори, Р. Штайнер, И.Ф. Гербарт һ.б. күренекле педагогларны педагогика фәненнән сызып ташласак, нәрсә була? АКШ, Англия, Германия, Канада, Швейцария Финляндия, Швеция, Япония, Кытайның алдынгы укыту-тәрбия алымнарын кире кагу мөмкин түгел һәм алай эшләү дөрес тә булмас иде. Ә “үзенә генә хас тәрбия-укыту алымнары” нинди булырга тиеш соң ул? Ни өчен педагогика фәннәре докторы шул алымнарның һич югы берничәсен тәкъдим итми? Мәктәпләр үз эшләрендә аларны кулланма итеп алырлар иде. Укытучыларга файдасы тияр иде. Мин дә, мәсәлән, Татарстанның үз милли мәгарф системасы булырга тиеш, дип саныйм. Һәм аның нәрсәләргә нигезләнгән булуын санап чыга алам. Санап торуның файдасы юк, чөнки аны тормышка ашырмаячакларын белеп торам. Профессор да Россиянең үз мәгарифе булуына ышанмый, ахыры.

2нче шарт итеп, язмада укытучының абруе калмау күрсәтелә. “Бала укытучыдан өстен булган вакытта, мәктәпкә укытучының кирәге калмый”. Бүген бала мәктәптә өстен. Әмма укытучылар үз урыннарында һәм алар бик тырышып хезмәт итәләр. Укытучы социаль якланмаган. Бала берәр тәртипсезлек эшләсә, тулысынча укытучы җавап бирә. Мин бу урында укытучының дәрәҗәсе төшү сәбәпләрен ачыклар идем. Җәмгыять гаеплеме, әллә укытучы үземе? Дәрәҗәне берәүгә дә ябыштырып куеп булмый. Ул йә бар, йә юк. Аннан дәрәҗә дигәннән без нәрсәне күз алдында тотабыз. Укытучының айлар буе укытмыйча, конкурска әзерләнеп, “ел укытучысы” дигән яки башка титуллар алуынмы? Бу дәрәҗә түгел. Бу укыту вакытын бушка сарыф итү. Аны балалар да, ата-аналар да, хезмәттәшләре дә күреп-белеп торалар.  Дәрәҗәле укытучы булу өчен аның тирән белемле, тәрбияле укучылары булырга тиеш. Мәктәптә физиканы укып кайтканнан соң, ул бала кич белән акча түләп репетиторга китә икән, әлеге физика укытучысының нинди дәрәҗәсе булсын? Хәзер бит ярты укучы шулай укый.

3нче шарт.” …укытучының абруе төшүгә әти-әниләр үзләре гаепле”. Юк! Әти-әниләрнең бер гаепләре дә юк монда. Моңа тулысынча дәүләтнең административ идарә итү системасы гаепле. Укытучының дәрәҗәсен хөкүмәт шулай түбән төшерде. Ул 18 сәгать дәрес укытканга акча ала, әмма аны 36 сәгатьлек эш эшләргә мәҗбүр итәләр. Әгәр укытучы яхшы машина алырлык акча эшләсә, шәп фатирда торса, өс киеме укучыларыныкыннан бер башка югарырак булса, елга бер тапкыр чит илләргә барып, ял итәргә хәленнән килсә, бушлай сәламәтлеген ныгыта алса, коммуналь хезмәтләрне түләүдә ташламалар булса,бәлки, азрак кына булса да дәрәҗәсе артыр иде. Совет заманында укытучыларның абруе югарырак иде. Совет мәктәбен җимереп ташладылар, алмашка заманга ярашлы мәктәп төзи алмадылар. Материаль байлыклар беренче планда торган дәүләттә  укытучыны  да ул байлыклардан мәхрүм итәргә ярамый.

4нче шарт. “Тәрбия эшен беренче планга куеп, укыту эшен икенче планга кую кирәк”. Профессор гафу итсен, әмма бу юлларны елмаймыйча укып булмый. Гомер-гомергә педагогикада укыту-тәрбия эше бербөтен, бердәм бүленмәс процесс дигән кагыйдә яшәп килде. Беренче, икенче планга бүлүнең  ничек булырга тиешлеген мин күз алдыма китерә алиыйм. Укытучы һәр дәресенә план язганда белем бирү максаты белән бергә тәрбияви максатны да язып керә. Тәрбия дәреснең һәр этабында, һәркөнне тормышка ашырыла. Минем әлегә кадәр башта тәрбия бирим, аннан укытырмын дип эшләгән укытучыны күргәнем булмады. Укытучы үзе, аның сөйләме, киеме, үзен тотышы, балаларга мөнәсәбәте, белем бирүе – шушылар үзе тәрбия түгелме соң инде? Аннан соң гына патриотик тәрбия, мәдәни-әхлак тәрбиясе, эстетик тәрбия, хезмәт тәрбиясе, сәламәтлек һ.б. китә. 1нче сыйныф баласына “А” хәрефен дөрес язарга өйрәтү аны тырышлыкка, матурлыкны күрергә өйрәтә. Үзенә ышаныч тудыра. Хезмәткә өйрәтә. Хәзер уйлап карагыз. Башта бу сабыйны тырыш, хезмәт сөючән итеп тәрбиялик, аннан хәреф язарга өйрәтербез, дип эшләп буламы? Абсурд! Тулырак…

Мәктәпләрдәге фаҗига. Чиратта кайсы мәктәп?


мәктәп

Чиратта кайсы мәктәп?!…

Бу мәкалә “Татарстан яшьләре” газетасының №39 санында басылып чыкты. 7 октябрь,2021.

Гарип мәгариф

Бөтен гомерен мәктәптә үткәргән укытучыны бүген бер сорау борчый: мәктәпләрдә атышлар оештыруның сәбәбе нәрсә һәм аны туктатып буламы? Бу сорауны гади укытучы түгел, ә хөкүмәт башлыгы, хокук саклау органнары җитәкчеләре, йә булмаса мәгариф чиновниклары бирсә, күпкә отышлырак һәм нәтиҗәлерәк булыр иде. Бәлки булыр да, көтик. Әлегә мин үзем уйлаганнарны җиткерә торыйм.

Соңгы вакытта мин шундый фикергә килдем: безнең мәктәптә укыту системасы бөтенләй дөрес корылмаган. Аның нигезе юк. Ул нигез, фундамент – мәгариф фәне булырга тиеш. Менә шул фәнни нигез булмаганга  күрә мәгариф әле бер якка, әле икенче якка ташлана. Бәргәләнә, бертуктаусыз реформалар үткәреп азаплана. Әмма файдасыз. Чөнки илнең мәгарифе булсын өчен хакимият, мәгариф, фән һәм бизнесның бергәләп эшләве кирәк. Белем бирүнең бердәм дәүләт программасы юк, тезислар, лозунглар гына бар. Мәгариф министрлыгындагы мәктәп күрмәгән абзыйлар укыту-тәрбия эшенә җитәкчелек итә алмыйлар. Безнең илдәге кебек мәгариф чиновниклары бүтән бер илдә дә юк. Мәктәпне тикшерү органнары артканнан–арта, ә мәктәпләр беткәннән-бетә. Менә шундый парадокс.

Карагыз  күрше дәүләт Финляндиягә. Алар укытучыны күзәтеп торучы оешмаларны – мәгариф бүлекләрен юк иткәннәр! Мәктәпләрдә бернинди тикшерү һәм инспекция юк. Мәктәпләрнең урынын билгеләүче бернинди рейтинглар юк. Димәк, мәктәпләрендә ялган, күз буяу, ришвәткә урын калмаган. Укытучы иҗади эшли, бары белем бирү белән генә шөгыльләнә, бездәге шикелле тикшерүчеләр өчен һәм депутатлар сайлату өчен эшләми. Русия укытучысының ялган күрсәткечләр өчен эшләве мәгарифне һәм үзенең абруен тәмам тар-мар итте.

Безнең мәгариф системасы укыту-тәрбия эшен яхшырту юлларын бөтенләй эзләми. Ул һаман да мәктәпләрне тикшерү чараларын камилләштерә. Мәгариф министры Сергей Сергеевич Кравцов Федерация Советының соңгы җыенында зур канәгатьләнү белән мәктәпләрне тикшерүнең яңа  мониторингын эшләп бетерүләре турында хәбәр итте. Хәзер мәктәпләрне 50(!) төр буенча тикшереп, укытуларына нәтиҗә ясаячаклар. Димәк, яңа төр отчетлар, анкеталар, тикшерүләр китәчәк… Мәктәпләргә материаль ярдәм итү, булышу турында бер сүз юк. Бу мониторингның мәктәпләрдәге белем бирүгә зыяннан башка файдасы булмаячак. Мин, авыл укытучысы аңлаганны, Мәскәүдәгеләр нишләп аңламыйлар икән?!

Менә шундый кереш сүзләрдән соң язма башындагы төп темага килик. Алда сөйләнәчәк хәлләрнең сәбәбе нәкъ менә мәгарифнең гариплеге аркасында икәнлеге күренәчәк.

Атышларның башы

2021елның май аенда Казандагы 175нче гимназиядә булган атыш тавышлары тынарга өлгермәде, Пермьдә яңа фаҗига килеп чыкты. 20нче сентябрь иртәсендә шушы Пермь университетында укый башлаган студент Тимур Бикмансуров алты кешене атып үтерә, 29ына төрле авырлыктагы җәрәхәтләр ясый.

Россия мәктәпләрендә мондый кораллы һөҗүмнәр оештырылу соңгы вакытларда гына барлыкка килмәде. Бездә фаҗига башта гына бик зурлап күтәрелә дә, берникадәр вакыттан соң онытыла. Дәүләт дәрәҗәсендә тиешле чаралар күрелми, куркынычсызлык чаралары үткәрелми. Югыйсә, корал көче куллану очраклары 2014нче еллардан ук  башланды. (Урыннарын һәм төгәл вакытларын күрсәтеп тормыйм. Әмма пычак, пневматик мылтык, балта, утлы корал белән һөҗүм итү фактлары ел саен булып торды). Мәскәүнең 263нче мәктәбендә югары сыйныфларда  укучы үсмер егет  2014нче елның 3нче февралендә укытучыны атып үтерде. Аны акылдан язган дип таптылар һәм мәҗбүри дәвалауга җибәрделәр. Казан фаҗигасен китереп чыгарган Галявиев тә беренче сорау алу вакытында үзен Аллаһ дип хис итүен әйткән. Эшләгән җинаяте өчен бернинди үкенү хисләре белдермәгән: “россия законнары буенча эшләгән гаебемне тулысынча таныйм, үз законнарым буенча – юк. Кешеләрне үтереп, мин дөрес эшләдем дип саныйм”, дигән.

Россия мәгълүмат чаралары бу канлы вакыйганы американың Колумбайн мәктәбендә бөтен дөньяга яңгыраган атышлар белән чагыштырып, “Казан Колумбайны” дип тамгаладылар. Казан трагедиясеннән соң Президент Владимир Путин корал сатуга контрольне көчәйтергә кирәк, дип белдерде. Россия тынычлык фондының вице-президенты Елена Сутормина бу һәм башка кораллы һөҗүм оештыручыларның исемнәрен матбугат чараларында  күрсәтмәскә чакырды. Россия ату федерациясе президенты Михаил Гущин уку йортларында сак хезмәтен яхшыртырга кирәк диде. Югыйсә, аның сүзләренчә, бүген мәктәпне хәлсез пенсионер картлар һәм тәҗрибәсез кешеләр саклый. Иң кискен сүзне “Гадел Россия” фракциясе лидеры Михаил Миронов әйтте: кеше үтерүчеләргә үлем җәзасын кире кайтарырга кирәк!

                          “Скулшутинг” нәрсә ул? Һәм “колумбайннар” кемнәр?

Телебезгә чит, ятышсыз булган бу сүзләрне мин мәкаләгә махсус кертәм. Беләм, кайберәүләргә ул охшамас, кайберәүләр андый читен әйтелешле сүзләрне укып та тормыйлар. Ләкин баласы булган һәркемгә бу терминнарны белеп торырга кирәк. Улыгызның социаль челтәрдәге битләрендә шушы сүзләрне очратсагыз, уяу булыгыз – бу сүзләр кеше үтерүчеләр турындагы сүзләр.

1999нчы елның 20нче апрель иртәсендә Колорадо штатының “Колумбайн” мәктәбе укучылары Дилан Клиболд белән Эрик Харрис мәктәп эчендә 12 баланы һәм бер укытучыны атып үтерәләр, 23 кешене яралыйлар. Шуннан соң үзләрен үзләре үтерәләр. Әмма бу америкадагы беренче атышлар гына түгел. 1966нчы елда ук Чарльз Уитман Техасс университетында укучыларга ата. Ләкин әле бу башы гына була. 2007нче елда Вирджиниядәге Политехника университетындагы атышларда 32 кеше һәлак була. Әмма нәкъ менә Колорадо штатындагы фаҗига җәмгыять аңында һәм мәдәниятендә скулшутинг – уку йортларына кораллы һөҗүм итү символына әверелә. Чөнки мәгълүмат чаралары аның турында кирәгеннән артыгын язалар һәм сөйлиләр. Шуның белән күпләгән газеталар үзләренең рейтингларын күтәрәләр. Хәтта үтерүчеләрнең сурәтләре кыйммәтле журнал тышларын бизи.

Интернет үсү белән социаль челтәрләрдә үсмер-колумбайнчыларның интернет-субкультуралары барлыкка килә: алар форумнарда үтерүчеләр турында фикер алышалар, фан-арт рәсемнәр ясыйлар, фанфиклар язалар, видеолар монтажлыйлар. Колумбайннар белән кызыксынучы укучылар үтерүчеләрне идеаллаштыралар. Көнбатышта колумбайнерлар Tumblr да утыралар, ә Россиядә ВКонтакте челтәрендә. 2018нче елның февралендә Владимир Путин балалар сәламәтлегенә куркыныч тудыра торган сайтларны һәм төркемнәрне кичекмәстән ябарга дигән канунга кул куйды. ВКонтакте администрациясе шушы чорда колумбайн-төркемнәр һәм пабликларда 30 000 кеше теркәлгән булуын белдерде.

Россия скулшутингы  2014нче елның февраленнән башланып китә. Алда телгә алынган Мәскәү шәһәрендәге 263нче санлы мәктәбендә унынчы сыйныф укучысы Сергей Гордеев география укытучысын атып үтерә. Әмма 2017нче елда инде аның иректә йөрүе билгеле була.

Владимир Путин бу вакыйгага карата үзенең фикерен болай белдерде: “Яхшы сәнгати зәвыклы яңа буын тамашачысын тәрбияләргә кирәк; алар театраль, драматик, һәм музыкаль сәнгатьне аңлый һәм бәяли белсеннәр. Әгәр бу  эшләр бездә тиешле дәрәҗәдә эшләнгән булсалар, бүгенге Мәскәү трагедиясе булмаган да булыр иде”. Искиткеч! Менә ничек җайлы гына булдырмыйча калырга булган бит аннан соңгы атыш-үтерүләрне. 2014нче елдан соң 7 ел вакыт узды. Хәлнең ничек үзгәргәнен 31нче августта хөкүмәт бүләге алганнан соңгы чыгышында Мария Шукшина бөтен дөньяга яңгыратты. Гафу итегез, стиль хаталары китмәсен өчен мин аның сүзләрен артистканың үз телендә китерәм: “Я благодарю за награду, но чтобы с гордостью носить эту медаль на груди за заслуги перед Отечеством, нужно об отечестве и говорить, говорить правду. А правда в том, что у нас, простите, беда. И в сфере, близкой мне, прежде всего, в культуре. Вирус бескультурья гораздо опаснее, чем модный нынче коронавирус. Опаснее тем, что от него никто не умирает, но выкашивает он целое поколение. Без духовно-нравственной основы не может устоять ни одно государство, ни одна цивилизация, ни одна империя, и примеров исторических тому масса”. Ул шулай ук әхлаксызлык, намуссызлык, милли геройлар булмау, кешеләрнең бер-берсен күрәалмаулары, сөйләм һәм аралашу культурасының бетеп баруы көтелмәгән нәтиҗәләргә, милләтнең бетүенә китерергә мөмкин, диде. Гадәттә, медаль алганнан соң, бүләкләнүчеләр ялагайланып, хөкүмәткә мәдхия җырлый торганнар иде. Ә курыкмас кыю Шукшина хөкүмәтнең астын өскә китерде. Димәк, бу турыда сөйләргә кирәк, пәрдә артындагы чынбарлык ачылырга тиеш. Кухняда гына әйтелә торган сүзләрне хөкүмәт җитәкчеләренә дә әйтергә вакыт җиткән. Тулырак…

Хезмәт кенәгәсендәге гомер мизгелләре


                          Хезмәт кенәгәсендәге гомер мизгелләре.

(Автобиографик язма)

   хезмәт Кулымда хезмәт кенәгәм. Пенсиягә киткәндә кулыңа тоттыралар икән аны. Дөрес, минем  пенсиягә чыкканга күптән иде инде. Чыкканнан соң да җиде ел эшләдем. Кит дип әйтүче булмады. Хезмәттәшләрем дә “китмә” дип тордылар, җитәкчеләрнең дә миңа китәргә вакыт дип искәрткәннәре булмады.  Рәхмәт аларга шуның өчен.  Ләкин һәрнәрсәнең үз вакыты була. Эштән үз вакытыңны белеп, матур итеп китә белергә кирәк.

   1972нче елның 3нче гыйнварында ачылган хезмәт кенәгәм. 2021нче елның 29нчы июлендә ябылды. 49 ел да 7 айга сузылган хезмәт юлым шушы юка кәгазь битләренә сыйган. Кайберәүләр әллә көлеп, әллә болай гына , нишләп 50 елга тутырмадың инде , дип сорыйлар. Тутырырга уйласаң, тагын бер уку елы эшләргә туры килә иде бит. Монысы да бик җиткән. Кеше үзе өчен дә яшәргә тиеш. Минем яшьтәшләрем инде күптән лаеклы ялда рәхәтләнеп яталар. Безгә дә шулар шикелле эшләмичә генә акча алу рәхәтлекләрен татырга вакыт җиткәндер .

   10нчы сыйныфны тәмамлаган елны мин  укырга керә алмадым, бер балл җитмәү аркасында конкурстан үтмәдем. Безнең заманда барысы да чиста иде, кемгәдер акча төртеп кереп китү дигән нәрсәләр уйда түгел, киноларда да юк иде. Документларымны кире алганда: “Читтән торып укырга алабыз, сезнең билгеләрегез әйбәт бит”, диделәр. Риза булмадым. Максатым: университетның үзенә кереп уку иде. Авылга әйләнеп кайттым. Укырга керә алмаганыма шатланып көлүчеләр дә күп булды. Шул вакытта синең уңышсызлыгың башкаларга шатлык китерергә мөмкин икәнлеген күрдем. Әмма мин төшенкелеккә бирелмәдем, кайту белән киләсе елга керү өчен имтиханнарга әзерләнә башладым. Бер ел үзем укыган мәктәптә үтте. Мин татар теле укыттым.

   Икенче елны университетка керми калуыма шик юк иде инде. Бик яхшылап әзерләндем, тарих, әдәбият китапларын почти ятлап чыктым. Имтиханнарны җиңел бирдем. И, ул вакыттагы университетка керү шатлыкларын үзем генә беләм. Аны сөйләп тә, аңлатып та булмый. Әле дә хәтерлим: 1нче сентябрь иртәсендә Ленин урамы буйлап, портфелемне тотып, зур горурлык белән университет янына килгәнемне. Шундый җылы, саф һавалы көн иде. Университетка керә алу шатлыгыннан йөрәк дөп-дөп тибә, авыз ерылган, бөтен әгьзаларны бәхет хисе чорнап алган.

   Беренче лекцияләр, беренче семинарлар… Хәзер барысы да төштәге кебек инде. Татар әдәбиятының йөзек кашы Мөһәммәт Мәһдиевне тыңлау, иң матур җырлар авторы Мостафа Ногман дәресләрендә утыру , әдәбият турында төпле фикерләрен җиткерүче Ибраһим Нуруллин сүзләрен ишетүнең соңыннан ни кадәр кадерле булачагын аңлап җиткермәгәнмен икән әле ул вакытта.

   Студент еллары гомеремнең иң бәхетле, иң матур чаклары булды. Үзе студент булмаган кешегә моны аңлату мөмкин түгел. Биш ел биш минут шикелле узган да киткән. Студентлык чоры мине хезмәткә өйрәтте. Белемнең бәһасе бик югары бәяләнгән еллар. Һәрвакыт югары стипендия алып укыдым. Дипломны “5” кә якладым. Диплом җитәкчем Зәет абый Мәҗитов иде. Ярты кандидатлык эше булган бу, дип бәяләделәр. Фәннәр Академиясенә кече фәнни хезмәткәр итеп алабыз, диделәр. Ә мин юләрләнеп, авылга кайтып киттем. Үкенгән чаклар күп булды. Әмма үткән тормышның бер мизгелен дә кире кайтарып булмый икән.

   Шулай итеп, мин 1977нче елның 16нчы августыннан үзебезнең Шушмабаш урта мәктәбендә тарих укыта башладым. Ике генә ел эшләп калдым.1979нчы елның августында Урта Пошалым урта мәктәбенә директор итеп җибәрделәр. Хәзерге акылым булса, ул якларга борылып та карамаган булыр идем. Мине директор итеп куярга ул вакыттагы РОНО мөдире Фоат Шәрипович алып килде. Таныштырды, кыска гына җыелыш оештырып алды. Киткәндә : “Энем, син бу мәктәптән йә күтәреләсең, йә бетәсең инде”, диде. Яшь чак, аны-моны уйлау юк. Бөтен кеше дә яхшы, бөтенесе дә җайлы дип фикерли торган вакытлар. Гөнаһ шомлыгына каршы, ул мәктәптә үзләре директор булырга хыялланып йөргән кешеләр булган икән. Миннән алдагы директор Хәнәфи Бадыйковның да (мәрхүм инде, урыны җәннәттә булсын) бертуктаусыз жалоба язып, үзәгенә үткәннәр. Ул заманда өч сүз сырлап җибәрелгән анонимкалар да бик җентекләп тикшерелә иде. Кыскасы, милициянең кеше канын ничек суырырга сәләтле икәнен мин шул вакытта белдем. Алар йә үзләре килеп төшәләр, йә үзләренә чакырталар. Исбатларлык әйберләре булмагач, тикшерүне яңа баштан башлыйлар. Эшне прокуратурага тапшыралар. Тегеләре фактлар җитәрлек түгел, дип кире боралар. Менә шулай итеп, кешенең тәмам нервысын суыралар.  Жалоба язучыларның туганнары районның эчке эшләр бүлеге начальнигы иде. Шуңа да бик котырыштылар бугай. Шуннан бирле минем милициягә карашым бик тискәре, анда хөрмәткә лаек кешеләр эшләми дип беләм. Коммунистлар системага яраксыз кешеләрне сындыру юлларын бик әйбәт белгәннәр.

   Монда эшләү миңа зур сабак булды. Кешегә әйтелгән бер нахак сүз яки бер җөмлә аны үтерергә мөмкинлеген күрдем. Әйтелмичә калган сүзләрнең йөрәккә ук булып кадалуын белдем. Хисләреңне йөгәнли белергә кирәклегенә ышандым. Югыйсә аларның колына әйләнергә бик мөмкинсең икән. Кешеләр синең үзләренә булган яхшы мөнәсәбәтеңне, аларны яратуыңны, иһласлылыгыңны бик түбән бәялиләр. Син ышанган, дус дип йөргән кешеләр синең артыңда гайбәтеңне саталар, начар сүзләр, хәтта ялган сөйлиләр. Үзең эшкә алган кешеләрнең сине яклауларына ышанырга ярамый икән.  Хезмәттәшләр күп, дистәләгән булырга мөмкин. Ә чын дусларны санарга бер кулның ике бармагы  да җитүенә инандым. Шушы еллар эчендә мин үзеңә хөрмәт, ышаныч яулауның дистә елларга сузылуын һәм аны секундлар эчендә югалтып булуына төшендем. Тулырак…