Мөгаллим язмалары

                                                     Яшьлекнең -көзе, картлыкның язы булмый.

 Сүз башы

Безнең интернат-мәктәп укучыларының күбесе шимбә һәм ял көннәренә өйләренә кайтып китәләр. Килгәч, дүшәмбе көнне кергән дәресләрдә, мин алардан ялларын ничек үткәрүләре турында сорашам. Барысының дип әйтерлек җаваплары бер: көне буе компьютерда утырганнар, телевизордан кино, мультфильмнар караганнар. “Урамга чыкмадыгызмыни?”- дип сорыйм. “Нәрсә калган анда!”- диләр. Шуннан үземнең балачак искә төшә. Яз көне уйнаган уеннар барысы хәтердә яңара. “Ниндирәк уеннар уйныйсыз соң?”-дип сорыйм кайбер “урамга чыктым” диючеләреннән. Әйтә алмыйлар. Чөнки бергәләшеп уйнаган уеннары юк. Менә хәзер язгы каникуллар башланды. Без үскәндә язгы каникулның хәзерге шикелле төгәл көннәре булмый иде. Кайчан карлар эреп, юллар йөреп булмаслык хәлгә килә, кайчан елгаларга су төшә – каникулны шул вакытта гына бирәләр иде. Чөнки мәктәпкә дүрт авылдан килеп укыйлар. Язгы пычрак юлларда 4-5 чакырымнан килү-кайту бик авырлаша иде. Ул заманда кышын карлары да ишелеп яуды, елгаларда ташулар да шаулап акты. Кайбер яз соңлап килгән елларда язгы каникуллар май бәйрәмнәре белән дә кушылып китә торган иде. Хәзер исә кышы кыш түгел, язларының да рәте калмады, елгаларда бозлар акканын күптән күргән юк. Ә шулай да язлар кайта.

 Балачак бәйрәмнәре

Язлар кайта. Яз – минем өчен балачакның иң сагындырып искә төшә торган вакыты булып тора. Истә калырлык бәйрәмнәре, көтеп алган каникуллары, иртәдән кичкә кадәр уйнаган уеннары белән гомернең иң якты, иң гүзәл мизгеле булып хәтердә яңара ул. Мәктәп тормышы язга җанлана, укып арылган булса да, яңа дәрт өстәлә иде. Иң элек зурдан кубып кошларны каршы ала торган идек. Мәктәп залы кош рәсемнәре белән бизәлә, төрле плакатлар эленә, концертлар күрсәтелә иде. Иң мөһиме: сыерчык оялары ясау бәйгесе була торган иде. Аны атналар буе эшлисең. Эш мәктәп остаханәсендә башлана һәм өйләрдә тәмамлана торган иде. Оя ясамый калган малайлар сирәк булгандыр. Хәтта кызларга кадәр сыерчык оялары ясау бәйгесендә катнашып, мактаулы урыннар ала торганнар иде. Шуңа күрә без үскәндә һәр өй каршында 4-5 оя булып, авыл сыерчык сайрауларыннан яңгырап тора торган иде. Эшләнгән сыерчык оялары мәктәп залының бер башыннан икенче башына кадәр тезеп куела. Ниндиләре генә булмый иде аларның!

Укытучылар һәр ояны бик җентекләп тикшерәләр: җил йөрерлек ярыклар калмаганмы, очып керү тишекләре тиешле үлчәмдә булганмы, агачка я түбәгә беркетү җайланмалары уйлап бетерелгәнме – барысын инә күзеннән үткәрәләр. Шуннан соң гына урыннар бирелә. Җиңүчеләргә линейкада бүләк бирәләр: бер дәфтәр, карандаш, ручка, бозгыч ише әйберләр. Җиңеп алган урын өчен алган бер карандаш ул заманның коточкыч зур бүләге, онытылмас истәлеге булып калган. Аңа кадәр әле 8 Март – әниләр көненә зур бәйрәмнәр була иде: мәктәптә, авыл клубында. Әниләргә бүләк итү өчен әйберләрне шулай ук үз кулларыбыз белән ясыйбыз. Кем агачка көйдереп чәчәкләр төшерә, кем кәгазьдән нәрсәдер ясый, кызлар чигә. Аларны бөтен мәктәп каршында матур шигырьләр сөйләп, җырлар җырлап әниләргә тапшыра торган идек.

Ә Май бәйрәмнәре үзе бер зур шатлык, олы куаныч иде. Көннәр матур, кояшлы, җылы. Күңелгә рәхәт, һәр җирдә бәйрәм кәефе. Урамда кешеләр бер сәбәпсез бәйрәм рухыннан елмаеп йөриләр, хәл-әхвәл сорашалар, бер күрше икенчесенә үзе пешергән коймагын, кабартмасын, бәлешен кертә. Без үскәндә капкаларны эчтән бикләп кую дигән нәрсә юк иде. Без малайлар теләсә кайсы иптәшебезгә көннең теләсә кайсы вакытында сораусыз-нисез килеп керә ала идек. Һәрвакыт үзара аралашып, уйнашып-әүмәкләшеп үстек. Авыл тормышы җанлы, аның ниндидер яшәү дәрте бирә торган бер серле рухы бар иде.

Ә инде авыл клубында кино да күрсәтелсә, башлар күккә тия, бәйрәм өстенә бәйрәм була иде. Юк, кинолар сирәк булмады, киресенчә бик еш, кайчакларда көн аралаш дип әйтерлек була торган иде. Мәктәптән кайткач, кибеткә барып, ипи алып кайту безнең ише малайлар өстендә. Кино белдерүләре шул кибет ишегенә ябыштырылып куела. Кинога керү бәясе 5 тиен. Шул биш тиенне әнидән эләктереп, сәгать дүрттә кинога чабасың… Хәзер диванга кырын ятып көн саен кино карыйсың, берсе дә истә калмый. Балачакта караган кинолар, аларның күбесе сугыш турында иде, ни хикмәт бүген дә күз алдында тора

Язгы тау башы

Язлар кайта. Кояш карап, салкын кышны җиңеп, көннәрне җылытып, гөрләвекләр ага башлаган вакыт. Иң элек тау башлары кардан арчыла. Әле җир кибеп бетмәгән, аяк асты юеш, кайбер урыннарда баскан саен чупыр-чапыр килә. Әмма инде шул вакытта бөтен тау башы безнең ише бала-чага белән тулган була. Кемнәрдер берсен-берсе куа, кемнәрдер җиргә ятып тәгәри, кемнәрдер инде кипшереп киткән урыннарда “җир алыш” уены белән мәж килә. Зуррак малайлар яр кырыена якын ук килеп, үкчәләре белән яр кырыендагы балчыкны тибеп-тибеп, ташу суына төшерәләр. Кәз кисәкләре чупылдап суга барып төшә, кайберләре шундук суга чума, кайберләре ташу суында болгана-чолгана түбәнгә агып китә.

Кечерәк малайларның да шулай эшлиселәре килә. Әмма көчләре җитми, кечкенә генә кисәкләр яр кырыеннан аерылып китәләр дә, мескен генә булып аска тәгәриләр. Малайларның исләре китми, эреп бетмәгән урыннардан җепшек карны йомарлап алалар да, ташу уртасына томыралар. Әмма бу гына аз, нәрсәдер җитми, кызыграк әйбер күрәсе килә. Якындагы өйләрдә торучы малайлар йөгерә-йөгерә өйләреннән салам күтәреп киләләр. Зуррак малайлар ташу суында агып барган боз кисәген таяклар белән эләктереп алалар да, шуңа саламны куеп, ут төртеп җибәрәләр. Менә ул язның иң югары мөнбәре! Балачагында моны күрмәгән кеше язны кояш җылыту, кар эрү дип кенә күз алдына китерә. Ташу суына карап, бозлар акканын, шул бозларда янып барган учак төтенен күрү Лувр музеена кереп, “Моно Лиза” картинасын караудан мең мәртәбә артыграк. Кешенең табигать белән бәйләнешен, аның бер йөрәк булып типкәнен бары яз көне һәм бары балачакта гына белеп була.

 Язлар кайта…Ә ул яз көнендәге уеннар! Алар инде елның бүтән вакытында уйналмый, бүтән уен-шөгыльләр китә. Караңгы төшкәнче уйный торган язгы уеннардан иң нык хәтердә калганнары – “Җир алыш” һәм “Шак-шок” уеннары. Татар теле бетеп, татар тарихы яшерелеп бара. Бәлки дистә еллардан соң татар балаларының тарихта калган уеннарын өйрәнергә алынучы этнограф галим-голамәләр  килеп чыгар. Шуңа күрә яз көне үзебез бирелеп уйнаган шушы ике уен турында тәфсилләбрәк язам. Димәк, беренчесе – “Җир алыш” уены.

Иң элек пәке белән җиргә әйләнәсе 1-1,5метр булган түгәрәк сызыла. Ике малай түгәрәк уртасына кереп баса. Беренчесе пәкене җиргә кадалырлык итеп ыргыта. Пәке төшкән урыннан түгәрәкне кисеп ала –  бу җир хәзер аныкы. Шуннан пәкене очы белән баш бармакка куеп, әйләндереп җиргә ыргыта. Пәке җиргә кадалган урыннан тагын җирне үзенә кисеп ала. Шул рәвешчә һәр бармакка куеп һәм аннан соң баш, маңгай, күкрәк, хәтта тешләргә куеп пәкене җиргә кадыйсың. Пәке кадалмаса, икенче малай уенны дәвам итә. Ахырда җиңелеп баручының җире аяк белән басып торалмаслык хәлдә кала. Шулай да аякның кырыйлары белән булса да, басып торырга тырышасың. Егылсаң – беттең җиңелдең, җирсез калдың.

Егылып уйный торган икенче уен – “Шак-шок” уены. Яз көне һәр малайның кулында берсенең озынлыгы 70-80см., икенчесе кечерәк – 10-15см.лы ике таяк булыр иде. Уйнар өчен җиргә кечерәк бер уентык ясыйсың. Шуның өстенә аркылы итеп кечкенә таякны куясың. Шуннан зур таяк белән астан кечкенә таякны чөеп җибәрәсең. Зур таякны уентык өстенә аркылы салып куясың. Каршы якта торучы малайларның берсе – кайсы алдан эләктерә, шунысы җирдә яткан зур таякка тидерергә тырышып, кечкенә таякны ыргыта. (Аңарчы зур таяк белән кечкенә таяк очкан ераклыкны саныйсың. Мәсәлән, 5,7,10 таяк. Ничә таяк чыкса, шуның кадәр очко синеке була). Тидерсә, зур таяк аның кулына күчә. Тидерә алмаса, уенны таяк хуҗасы үзе дәвам итә. Кечкенә таяк очып килгәндә аны һавада ук эләктереп алырга тырышалар. Тотып алса, уенны шул дәвам итә. Әмма таяк ыргытуның үз хикмәте бар. Беренче ыргытканда җирдән булса, икенчесендә һавада кулдан ычкындырып, өченчесендә һавада ике тапкыр сикертеп, аннан өч тапкыр сикертеп ыргытырга кирәк. Бу уен язгы тау башында икешәр, өчәр җирдә уйнала торган иде. Чөнки балалар күп, бер командага гына сыеп бетүе мөмкин түгел.

 Язлар кайта. Әле шушыны искә төшереп язганда уйлап утырам: никадәр хәрәкәт, никадәр төгәллек һәм санап барып хәтердә калдыру кирәк булган бу уенда. Бүгенге балалар өчен фән кандидатлары тәкъдим иткән уеннар белән ярыша аламы соң безнең балачак уеннары?! Без һәрвакыт хәрәкәттә, иптәшләр белән аралашып, сөйләшеп, уйнашып-сугышып үскәнбез. Чыныгу, камилләшү, физик ныгу өчен бөтен табигый шартлар булган. Әле ялантәпи, җыелып торган кар суларын чәпелдәтеп, йөгереп йөрүләр турында язмыйча кала язганмын икән. Аяк киемнәрен, носкиларны салып куя идек тә, чалбар балакларын сызганып, китә идек елга үзәнлекләрендә эремичә калган кар өстеннән чабышып. Аяклар ут булып кыза, әмма бер генә тапкыр да салкын тиеп авырып ятканны хәтерләмим.  Шуңа күрә бүгенге мәктәптә укучы балаларны бик кызганам мин. Бертуктамый йөткерәләр, борыннарыннан ага. Алар бит язны тәрәзәдән генә күрәләр, саф һава суламыйлар, компьютер уеннарын гына беләләр. Яз һавасын күкрәкләре тулганчы суламаган, һавада яз исен, агач бөреләре исен сизмәгән, табигать тернәкләнүен күрмәгән, кошлар сайравын ишетмәгән бала ничек  физик һәм рухи яктан сәламәт булып үсә алсын ди. Тәрәз төбендә үсеп утырган зәгыйфь гөлләр белән бер инде алар.

 Язгы хезмәт

Язлар кайта. Яз – уеннары белән генә түгел, галәмәт күп эшләре белән дә истә калган. Ул эшләрнең күбесе май аена туры килә иде. Совхозның йөзәр гектар җирдә утыртыласы бәрәңгесен подваллардан чыгарып, чистартып-ярып бирү без – укучылар өстендә. Бер-ике сәгать укытып алган булалар да, өйләргә кайтарып җибәрәләр. Тиз генә чәйләп аласың да, чиләк күтәреп, фермалар янындагы бәрәңге подвалына йөгерәсең. Укытучылар инде шунда сине көтеп торалар. Китә баздан чиләкләп бәрәңге ташу, аны чистартып, капчыкларга тутыру. Иртәгесен тагын шул ук эш. Атналар, унар көнгә сузыла иде бу бәрәңге чыгару эше. Арыта, әмма алҗытмый, туйдырмый иде үзе. Шулай тиеш диеп кабул иткәнбездер инде. Ә бәлки укудан туйган язгы матур көннәрдә бергәләшеп эшләп йөрү күңеллерәк, җиңелрәк булгандыр. Караңгы бәрәңге базларыннан бәрәңге чыгару эшеннән котылу миңа тиз генә насыйп булмады әле. Дистә еллардан соң университет бетереп, мәктәпкә укытырга кайтканнан соң тагын шул ук эшләрне дәвам итәргә, әмма инде укытучы буларак дәвам итәргә туры килде.

Аннан бер көн мәктәп астындагы елгада буа буа идек. Менә монысы күңелле эш иде ичмаса. Кәзләр ташып, агач ботаклары салып, агып яткан елганы туктата башлыйсың. Эшләгән саен су күбрәк җыела бара. Су арткан саен шатлык арта. Чөнки җәй буе шушы буада үзебез коеначакбыз, саллар ясап үзебез йөзеп йөриячәкбез. Шуңа да буаның ныграк булуы, көчле яуган яңгырлардан соң җимерелеп, агып китмәве кирәк. Шуны уйлап, салган балчыкны аяклар белән көчлерәк таптыйбыз, носилкалар белән кәзләрне күбрәк ташыйбыз. Кичкә таба эш тәмамлана. Кайбер елларда көчле яңгырлар булмаса, буа суы көзләргә кадәр тора иде. Рәхәт иде су буендагы йомшак чирәмдә ялан тәпи йөрүләре, җылы суда коенулары. Баланың үзенә шатлык китерә торган файдалы хезмәт булган бу.

Яз көннәрендә бик күп агач та утырттык әле без. Безнең балачакта утырткан чыршы-нарат полосалары бүген Шушма алгасы ярларында зур урман булып үсеп утыралар. Шушмабаш, Үгез Елга, Каратай авыллары буйлап Апазга барганда бу агачларга карап, мин үземнең бәхетле балачагымны, мәктәптә укып йөргән елларымны сагынып искә алам. Никадәр күркәм хезмәтебез калган, сокланып карарлык агачларыбыз үскән!

Нәтиҗә

Язлар кайта…Без укыган еллар белән бүгенгене чагыштырсаң, җир белән күк арасы. Иртәдән кичкә кадәр урамда уйнаганбыз, эшен дә арып, тирләп-пешеп эшләгәнбез. Аллага шөкер, берәү дә хәлдән таеп егылмаган. Берәү дә “Ник минем баламны эшләтәсез?” дип мәктәпкә килеп, тавыш-гауга чыгарып йөрмәгән. Унны бетергәннән соң, безнең классның яртысыннан артыгы югары уку йортларына керде. Бер тиен түләмичә, бернинди блатсыз. Безнең балачак – гомер язы булган икән. Шатлыклы, бәхетле, борчусыз балачак… Шуңа күрә дә елның яз вакыты шулай нык булып, истә калырлык, сагындырырлык булып күңел китабына язылып калгандыр инде. Әле бүген дә һәр килгән яздан нәрсәдер көтәбез. Язлар җитү белән сәламәтлегебез артыр, эшләребез җиңеләер, тормышыбыз яхшырыр, дөньялар тынычланыр кебек. Язлар ничек килгән булса, шулай узып та китә. Без көткән үзгәрешләр генә никтер күренми. Барчасы элеккечә дәвам итә. Күрәсең, картлыктагы язлар белән балачак язы берничек дә туры килә алмыйлардыр шул инде.

“Язлар кайта күңелдә” дигән бу язма “Татарстан яшьләре”нең 9 апрель (2020) санында басылып чыкты.

“Язгы каникул” дигән дәрес планы

                                                                                                   Фәрит Вафин

                                      Телемне кисәләр телем-телем…

   2020нче елның 5нче феврале минем мәктәптәге хезмәт юлымда кара көнгә әверелде. Шушы көнне мәктәп җитәкчелеге татар теле һәм әдәбиятын укыту программаларын рус теленә тәрҗемә итә башларга кушты. Бу әмер – сыйныф журналына үткәрелгән дәрес темаларын, бирелгән өй эшләрен һәм укучыларның көндәлекләренә язылган өй эшләрен бары рус телендә язарга дигән күрсәтмә белән ныгытылды. Шулай итеп, мин, гомерем буе балаларны татар теле һәм әдәбиятына өйрәткән укытучы,  русчага күчәргә,  хәтта дәрес планнарын да русча яза башларга тиеш булдым. Ата-аналарга кабат ана телен укытуга ризалыкларын белдергән гаризалар яздыру эше башланды…

Телемне кисәләр…Мөгаен, монысы –  татар теленә ясалган соңгы һөҗүм булыр. 2017нче елда Татарстанда узган прокуратура тикшерүе нәтиҗәләре буенча татар телен укыту ихтыярига калдырылган иде. Шәһәр мәктәпләренең барысында дип әйтерлек татар теле сәгатьләре бетерелеп, факультативка әйләнде. Авыл мәктәпләрендә татар теле сәгатьләре күпмедер сакланып калган иде әле. Инде шуны  бетерү эшенә керештеләр. Саф татар авылларында яшәүче балалар туган телләрендә белем алу хокукыннан мәхрүм ителәләр. Менә шулай итеп телемне кисәләр.

Узган атнада авыл гомумбелем бирү мәктәбенең башлангыч сыйныфларында татар телен кыскартып, рус теленә бирделәр. Гомумән, мәктәпләрдә моннан соң  “татар теле” дигән сүзне куллану рөхсәт ителмәячәк. Ул “родной язык” дип йөртелергә тиеш була. Шулай итеп мин “родной язык” укытучысы булып калачакмын. Расписаниеләрдән татар теле дигән сүзне алып ташлау татарлыкны бетерүнең мәкерле алымы, соңгы юлы.  Кемнәр курка, нәрсәдән куркалар? Һич аңлап бетереп булмый. Патша заманында шәһәр бакчаларына “татарларга һәм этләргә керергә ярамый” дигән язулар эленеп торган. Тагын шул заманга калдыкмыни?

Телемне кисәләр телем-телем…Минем туган телем эт көненә төште. Нәкъ шушы ук көнне балалар бакчаларында документ тутыру эшләре бары рус телендә генә булырга тиеш дигән күрсәтмәләр бирелгән.  Европа илләрендә бу хәлгә, гомумән, ышанмыйлар.  Әмма бу чынбарлык, бу куркыныч төш түгел. Илдә көпә-көндез , бөтен дөнья каршында, татар теленә ачыктан ачык геноцид үткәрелә. Рәсәйдә халык саны буенча икенче урында торган татарларның сөйләм теле, әдәби теле юкка чыгарыла.

Бүген татар теле, татар китабы; иртәгә татар җыры, татар биюләре; аннан татар театры, матбугаты, телевидениесе… Болай барса, гасыр уртасына татар теле үле телгә әйләнәчәк.   Кайбер “акыллыбашлар” татар телендә өйдә сөйләшергә кирәк диләр. Телне саклау кирәклеген әйтергә курыккан Шаһгалиләр сүзе бу. Татар телен юкка чыгаруга керткән өлешләре өчен аларга тәре суккан орденнар, медальләр бирелер. Тарих тузаны барысын да каплар.

Татарны бетерү сәясәте Рәсәйдә искиткеч оста уйланылган мәкерле план буенча алып барыла. Паспортта милләт сүзен бетереп яки халык санын алганда татарларны төркемнәргә бүлгәләп кенә татарны бетерә алмадылар.  Ә менә телен бетереп, аны бүтән кавем телендә сөйләшергә мәҗбүр итеп булганлыгы расланды. Моңа күп яктан татарлар үзләре  ярдәм иттеләр.  Теле булмаган халык – ул инде халык түгел. Ул – маңкорт. Җитәкчеләргә дә, депутатларга да татар теле кирәк түгел. Ә бәлки ул халыкка да кирәк түгелдер?.. Шулай булса – бу инде фаҗига. Милләт фаҗигасе.

Татар теленә һөҗүм көчәйгән чорда газеталарда кулына Әлифба китабы тоткан, авызы җеп белән тегелгән кыз сурәте еш пәйда була. Укучы бала телне бетерү сәясәтен әле аңлап та бетермәскә мөмкин. Шәһәр мәктәпләрендәге күп балалар татар теле сәгатьләре бетерелүен шатланып кабул иттеләр. Татар теленә, әдәбиятына кызыксыну тудырып, мәхәббәт тудыра алмаган, юньле укыту программалары, дәреслекләр төзи алмаган галимнәр, методистларның уңышсыз хезмәт нәтиҗәсе бу. Балаларның авызларын җеп белән тегүне күрсәткән рәсемнәргә каршы мин. Ул бала урынында татар язучылары, җырчылары, артистлары булырга тиеш. Биш-ун елдан ул язучыларның китапларын укыр кеше, җырчыларның җырларын тыңлар кеше калмаячак.

Ни өчен шундый төгәллек белән әйтәмме?  2012 елның 19 декабрендә Путин “Россия дәүләт  милли  сәясәте стратегиясе”нә кул куйган иде. Документтан күренгәнчә, Русия дәүләтенең милли сәясәт өлкәсендә төп максаты – гомумрусия ватандашлык бердәмлеген ныгыту  ягъни, «русиян милләте, русияле милләт» булып берләшү тора.  Русиянең урыс булмаган халыклары   урыс милләте, урыс мәдәнияте, урыс аңы (коды), урыс теле тирәсендә укмашырга һәм нәтиҗәдә бердәм бер милләт –  россиян милләтен тәшкил итәргә тиеш булалар. Планның срогы 2025нче ел. Димәк,татар милләтенә яшәп калу өчен биш ел вакыт калган… Бу планны тулы институтлар тормышка ашыра, аның өчен миллион сумнар тотыла. Срок якынлашкан саен эшләнгән эшләр күбрәк тикшереләчәк, рус булмаган халыкларга һөҗүм көчәйгәннән көчәячәк. Бүгенге прокуратура тикшерүләре мәктәпләрдә татар теле тулысынча бетерелгәнче алып барылачак.

Телемне кисәләр. Татар китапларын русчага тәрҗемә ителгән булса гына бастырачаклар. Шушыңа охшаган  фикер инде берничә ел элек зур трибуналардан яңгыраган иде. Ялгышмасам, Татарстан Мәдәният министрлыгының февраль башында  (2017нче ел) узган коллегиясе утырышында рус телендә чыгыш ясаган министр  мәктәпләрдә татар әдәбиятын урыс телендә укыта башларга чакырды! Аның сүзләренә хилафлык килмәсен өчен сүзләрен русча китерәм:  “Учитывая многочисленные обращения родителей о сложности изучения русскоязычными учениками татарской литературы на языке оригинала, мы считаем возможным часть татарской классики давать детям в переводе”.

Күрәсезме, татарлар ничек булдыра!  Юкса, моңарчы бер генә халыкның да мәгариф тарихында мондый вәхшилекнең булганы юк иде әле. Патша заманында да гимназияләрдә хәтта үле тел булган латин, борынгы юнан әдәбиятларын оригиналда укыганнар. Немец-фашистлар үзләре басып алган җирләрдә халыкның телен бетермәгәннәр, шул җирле телдә аралашырга тырышканнар. Сатлык морзалар язмышы тагын кабатлана. Мәскәү абзыйлары татар теленә чабыласы балтаны менә шулай татарларның үзләренә тоттыралар…

Рус империясендә ни өчен татар теленнән шулкадәр курыкканнарын аңлап бетереп булмый. Руслар барыбер хакимлек итүче милләткә әверелә алмаячаклар. Бүгенге коррупция, фәхеш, ялган, хәерчелеккә баткан милләт башка милләтләргә   юл күрсәтүче, әйдәп баручы үрнәк халык була алмый. Ут һәм кылыч аша үткән, чукындырган чагында да иманын сатмаган татар халкына Аллаһы тәгалә империячел һөҗүмнәрдән саклану юлын табарга булышыр әле.

                                                                                                                                    Фәрит Вафин

Башың һәм кулың эшләсә… акча үзе килә.

Авылда акча эшләп була.Соңгы елларда авылда яшәүче кешеләрнең күбесе өйләрендә нәрсә дә булса җитештерү белән шөгыльләнә башладылар. Кайберәүләр, бәлки, аларны акчалары җитмәүдән шундый эшкә керешкәннәр дип уйлый торгандыр. Анысын да кире кагып булмый. Әмма чынлыкта төп сәбәп – кешеләрдә эшмәкәрлек инстинкты уянуда.

Революциягә кадәр татар авылларында  хезмәт кайнап торган. Һәр йорт, һәр хуҗалык үзенә кирәкле ризыкны үзе җитештергән. Ә совет системасы кешеләрдәге үзеңә эшләү, өстәмә акча эшләү дигән теләкләрне юкка чыгарган иде. Шуның белән ул халыкны ялкаулыкта-хөрәсәнлектә  яшәргә өйрәтте:  өстәмә керем турындагы уйлар тыелды, андый фикерләр капитализм калдыгына тиңләнде. Бәхеткә, бу режим җимерелде. Аңа алмашка ирекле базар килде. Дөрес, Россиядә ул алга киткән Европа илләрендәге шикелле  була алмады. Бөтен авырлыгы гади халык җилкәсенә төште. Нигездә, хакимияттәгеләр, илнең бөтен байлыгын үзара бүлешеп бетерделәр.  Безнең авыл фермасы гына  да “Вамин” талавыннан соң  5-6 хуҗа кулына күчте. Килгән берсе нәрсә эләктерә ала, шуны эләктереп  китте. Авыл халкы эшсез дә, акчасыз да калды.

Авылда акча мәсьәләсе соңгы елларда җанлана башлады, анда яшәгән халык үзен-үзе кайгыртырга кереште. Кешенең кыюлыгы һәм акылы җитеп, үз тауарын үзе сатып акча эшли алса, хәзерге заманда аның баерга мөмкинчелеге бар. Авыл кешесе менә шуны аңлады. Билгеле, сүз череп баю турында бармый. Азмы-күпме тормышын алып барырлык, хуҗалыгын ныгытырлык һәм кешечә яшәрлек акча эшләү турында бара. Шушы максаттан авылда яшәүчеләр бүген нинди эшләр белән шөгыльләнәләр соң?

Авылда акча эшләүнең беренче юлы.Җәй буе иван чәй җыеп, аны киптереп-эшкәртеп, чәй ясыйлар. Һәм аны шәһәргә алып барып саталар. Ул чәйне эчкән кеше бүтән кибет чәен алып эчә алмый. Җиләк өлгергән чакта каен, җир җиләге җыеп, алтмышар мең эшләүчеләр  бар. Гөмбә тозлап сатучыларның да керемнәре шуннан ким булмыйдыр дип беләм.

Мунча минлекләре ясап, хәтта Себергә кадәр озаталар. Имән минлекләрне анда кулга да тидермичә алып бетерәләр ди. Тракторлы кешеләр бакча сукалый, бәрәңге утырта, төбенә өя, рәт арасын эшкәртә һәм көз көне үзе үк алып та бирә. Шулай итеп ул бакчага 4-5 тапкыр кереп чыга. Һәр керүе 400-600 сум акча китерә. Болары күзгә күренеп торган сезонлы эшләр. Андый эшләр даими акча чыганагы булып тормыйлар. Шуңа күрә кешеләр кышын да, җәен дә табыш китерә торган хезмәт төрләрен сайларга тырышалар.

Авылда акча эшләүнең тагын бер юлы.Менә, мәсәлән, өйдә пироглар пешереп сату шуңа керә. Дөрес, бу тәмлүшкәләр нинди санитария-гигиена шартларында пешәләрдер, анысын без белмибез. Әмма алар кибетләргә куелып, бик әйбәт сатылалар. Шулай булгач, бу уңган хуҗабикәләр ел әйләнәсе акчага тилмермиләр дигән сүз. Агач эшенә тотынган кешеләр дә байтак. Бездә мин белгәне генә шундый 6-7 кеше бар. Болар кыйммәтле зур станоклар алып куеп, такта яралар, эшкәртәләр. Кирәкле үлчәмнәрдә кисеп, шомартып бирәләр. Халыкка да җайлы, үзләренә дә күпме акча керә.

Тагын тәрәзә йөзлекләре, рамнар, ишекләр, төрле урындыклар, өстәлләр ясап ятучылар да байтак. Калайдан су баклары, комганнар эшләүчеләр үз һөнәрләре белән кәсеп итәләр. Саный китсәң, бүгенге көндә һәр авылда дип әйтерлек мондый эшләр белән шөгыльләнүчеләрне байтак санарга, дистәләгән мисаллар китерергә мөмкин. Хәтта аларның һәрберсе турында үзләренең эш тәҗрибәләрен яктырткан  зур-зур мәкаләләр язарга була. Бу кешеләрне мин акчага багынган, тиенләп акчасын саный торган адәмнәр дип әйтмәс идем. Нәкъ менә шундый кешеләр авылны үстерү, авылны матурайту турында да кайгырталар.

Авылда үз эшеңне ачып, шуның белән шөгыльләнүнең бик күп өстенлекләре бар. Моның өчен артык зур финанс чыгымнары кирәк түгел. Баш белән уйлап, кул белән эшли белергә генә кирәк. Зур бизнесменнар да кайчандыр үз эшләрен вак нәрсәләрдән башлаганнар. Яхшы заманнар килер, икътисад уңай якка үзгәрер  дип көтеп утырудан файда юк.

Халык кешенең уңышын акча белән бәяләүгә күнеккән. Ләкин Роберт Кийосаки дигән танылган бизнесмен фикеренчә: “Байлык – ул кешенең эшләмичә дә яхшы тормышта яшәү вакыты”. Чыннан да, берәү аена 18 000 сумга да бик әйбәт яшәргә мөмкин. Ә икенче берәүгә 100 000 дә җитмәскә мөмкин. Керемнәре чыгымнарыннан күбрәк булган кеше бай була. Логика бик гади: әгәр сез айга йөз мең эшәп, йөз ун мең туздырсагыз, тиздән урта катлауга әйләнәсез, аннан инде ярлылар  рәтенә төшәчәксез.

Лотереяга миллион сумнар отып, шуны юкка-барга туздырып, ахырдан бурычка баткан кешеләр турында мисаллар җитәрлек. Ни өчен шулай килеп чыга? Чөнки кеше акча белән идарә итә белми. Хәзерге миллионерлар  “байлык – фикерләү сәләте ул”, дип бик дөрес әйтәләр. Әгәр түбәндәге 5 кагыйдә үтәлсә, кешенең беркайчан акчасы бетмәячәк.

1. Акчаны җыярга кирәк. Сезнең финанс хәлегез үзегездән башка берәүгә дә кирәк түгел. Эштәге җитәкчегез дә, пенсия фонды да, туганнарыгыз, хәтта ирегез яки хатыныгыз да сезнең акча өчен җавап бирми. Җай чыкканын көтеп тормагыз. Хәзердән, нәкъ менә бүгеннән башлагыз. Булган акчагызның һич югы 10-20%ын тотмаска дип, ераграк яшереп куегыз. Моны ай саен даими эшләгез һәм гадәткә кертегез.
2. Дөрес инвестиция эшенә өйрәнегез. Инфляция турында онытмагыз. Ул даими кабатланып тора. Шуның өчен акчаны банкта яки оекта саклау дөрес түгел. Күчемсез милеккә кертү дә куркыныч. Чөнки аның бәясе төшәргә мөмкин. Иң дөрес вариант: җыелган акчага валюта, акцияләр алу яки кыйммәтле металларга алыштыру. Алтынның бәясе беркайчан төшмәячәк.
3. Финанс киңәше бирүчеләргә мөрәҗәгать итмәгез. Алар белән акчагызны ишәйтә алуыгыз бик икеле, ә менә югалтуыгыз, һичшиксез, булырга мөмкин. Финанс инструментларын үзегез өйрәнегез. Хәзер аның өчен интернетта мөмкинлекләр җитәрлек.
4. Финанс пирамидалары, МЛМ кебек кызыктыргыч нәрсәләр янына якын килмәгез. Аларның тиз һәм зур акча эшләү турындагы вәгъдәләре ялган һәм алдауга корылган. Анда өстәге оештыручылар гына баерга мөмкин.
5. Бүген интернет – мошенниклар мыжгып торган иң күп акча югалту урыны. 1-2 көндә миллионнар эшли башлыйсыз дигән белдерүләргә ышанып, кая да булса акчагызны күчерсәгез яки өйрәнү өчен тренинглар сатып алсагыз, ярык тагарак янында утырып калачаксыз. Үзегез уйлап карагыз: әйтик, мәсәлән, Саратов шәһәрендә яшәүче бер алдар инфочегәнгә сезнең авылдагы Ибраһим абзыйның акча эшләве ни пычагыма кирәк, ди?!..

Иң ышанычлы акча эшләү юлы – син үзең. Үз акылың һәм үз көчең. Әйдәгез, бергәләп авыл кешесенең акча эшли алу юлларын карап үтик әле. Хатын-кызлар өчен кулай булган бизнес төрләреннән башлыйк.

  Үлән чәе ясап сату бизнесы

  Бу авыр физик хезмәт таләп итми торган даими акча чыганагы. Чөнки чәйне безнең илдә бөтен кеше һәм бик күп эчә. Чәйгә сорау беркайчан бетмәячәк. Өстәвенә кибет чәйләренең чын чәй булмавын  инде халык күптән белеп бетерде. Шуңа күрә үлән чәйләренә күчеп баручыларның саны артканнан-арта. Кибеттән чәй алмаучы кешеләрне мин үзем дә беләм. Чәй бизнесы ачу артык зур чыгымнар таләп итми. Үләннәрне үзең җыясың. Мелисса, ромашка, бөтнек, календула, меңъяфрак, иван-чәй кебек үләннәр урман буйларында, болыннарда шаулап үсәләр. Кура җиләге, җир җиләге, каен җиләге, карлыган ишеләрен дә тилмереп эзләп йөрисе юк.

Еракка барып җыярга иренсәң, үз бакчаңда үстерергә мөмкин. Җыйган үләннәрнең хуш исе һәм файдалы сыйфатлары югалмасын өчен аларны бик әйбәтләп киптерергә кирәк. 20-30 литрлы киптергечләрнең бәяләре 5-7 мең тора. Алар 12 сәгать эчендә 5 килограмм җиләк, 7 килограмм яфрак киптерә ала. Чимал әзер булганнан соң тәмле чәй ясауның берничә рецептын аласың. Рецепт буенча яфракларны кушасың да, тәмен татып карату өчен туганнарыңны яки күршеләреңне чакырып, чәйне эчертеп карыйсың. Шуннан сатып алучыларны гына табасы кала. Анысы шәһәр җирендә буа буарлык. Билгеле, әзер чәйне матур итеп төрергә, нинди үләннәрдән ясалганлыгын күрсәтеп этикетка беркетергә кирәк. Әзер пакетлар кибетләрдә бар, этикетканы матур итеп төсле рәсемнәр белән компьютерда үзең ясарга була.

Шуннан социаль челтәрдәге битләреңә чәй сатуың турында реклама урнаштырасың. Ләкин бу очракта мин, рекламадан бигрәк, “сарафан радиосы” әйбәтрәк эшләр дип уйлыйм. Шәһәрдәге туганнарыгызның күршеләре мондый чәй турында белеп алсалар, үзләре соратып алачаклар. Тиздән сезнең чәй турында күршеләрнең күршеләре, аларның туганнары белеп бетерәчәк. Чәегез җитмәскә дә мөмкин. Шуннан киләсе җәйдә инде үләннәрне тагын да күбрәк җыеп, тагын да күбрәк акча эшләячәксез. Күпме кеше сезнең шифалы чәегезне эчеп ләззәтләнәчәк, күпме кешегә аның файдасы тиячәк. Үзегезнең дә байлык турында фикерләрегез тупланачак. Ә ул фикерләр менә мондыйрак булырга мөмкин дип фаразлыйм.

1. Мин үз тормышымны үзем төзим. Бай кеше белә: нинди адым ясавы аның бары үзеннән тора. Акча бар, аңа юлны таба белергә генә кирәк. Ә ярлы кеше акчасы булмауда һаман кемнедер сүгә, хөкүмәтне гаепли. Акча табуда җаваплылыкны берәүгә дә йөкләмәскә, ә ныклап үз кулыңа алырга кирәк.
2. Иң дөресе – оттырмау. Хәлиткеч мизгелдә бай кеше ничек отарга икән дип, ә ярлы кеше ничек оттырмаска икән дип уйлый. Һәм шуның белән алдан ук үзен хәерчелек диварына сылап куя. Шуңа күрә үз алдыңа байлыгыңны саклау түгел, ә булган байлыгыңны арттыру максаты куярга кирәк.
3. “Теләк” һәм “омтылыш” арасындагы аермалык. Байларның уңыш сере шунда – алар бай булырга омтыла. Ә ярлылар исә бай булырга телиләр генә. Омтылырга, хәрәкәт итәргә кирәк. Теләк күпме генә көчле булмасын, хәрәкәттән башка бернинди нәтиҗә булмаячак.
4. Уйларны киңәйтү. Миллионерлар масштаблы уйлый. Алар һәр адымнарының вакытын һәм күләмен алдан билгеләп куялар. Ә акчасызлар “иртәгә”, “аннан соң” дияргә яраталар. Бер ел, ике елдан соң эшләнәсе әйберләр, алардан керәсе акчалар турында уйлаудан курыкмагыз.
5. Бай кешеләрнең беркайчан да каршылыкларга исләре китми. Ярлылар һәр каршылыктан курка, аны зур мәсьәләгә әйләндерә. Каршылыклар турында уйлау депрессиягә китерә. Килеп туган проблема һәм хаталарны киртә итеп түгел, ә тәҗрибә туплау итеп кабул итәргә кирәк.
6. Баюга чикләр юк. Эшләре уңышлы барган кешеләр үз бәяләрен беләләр. Әмма алар бервакытта да ирешкәннәре белән чикләнеп калмыйлар. Ярлы исә беренче уңышыннан соң ук тукталып кала һәм тыныч кына гадәтләнгән хезмәтен башкаруны хуп күрә.

Гади чәй бизнесына керешкән кешенең генә түгел, ә гомумән, берәр төрле бизнеска тотынган кешеләрнең фикерләре дә менә шулайрак булырга мөмкинлеген. Әгәр аның уйлары шушы эзлеклелектә бара икән, берничә елдан ул яхшы чит ил машинасында йөри башлар, ике катлы йорт салып куяр. Ә аның эшен читтән күзәтеп торган көнчел күршесе сукрана-сукрана урамда җәяү йөрүен дәвам итәчәк.

Бәйләгән әйберләр сату бизнесы

Хатын-кызларның күбесе бәйләү эшенә хирыс. Аларның күбесе шуның белән буш вакытларын үткәрә, нервыларын тынычландыра, оныкларына ярдәм итеп оекбашлар, башлыклар  бәйли. Теләгәндә бу һөнәрне бизнеска үстереп җибәрергә мөмкин. Әмма теләсә нәрсә бәйләп утырудан файда юк. Сатып була торган әйберләргә тотынырга кирәк.

Моның өчен беренче чиратта клиентлар табарга кирәк. Иң элек берәр бәйләгән әйберегезне күп кеше күрерлек итәргә кирәк. Әйтик, оныгыгыз мәктәптә укый ди. Аңа бөтен кеше сокланырлык башлык, шарф я бияләйләр бәйләп киертегез. Мәктәптәге бөтен балалар, укытучылар, ата-аналар “аһ!” итәрлек булсын. Моны кем бәйләве белән кызыксыначаклар  һәм, әлбәттә, сезгә чыгачаклар. Беренче заказ әзер дигән сүз!

Бәйләү өчен җепнең сыйфатлысын, матурларын сатып алырга кирәк. Берьюлы күп алсагыз, арзангарак төшәчәк. Калганы өчен инструкция язып тормыйм. Ул үзе зур бер язма булачак. ВКонтактеда минем “Без.Bez.Бизнес” төркеме бар. Ул нәкъ менә шул авылда яшәүчеләрне бизнес төрләренә өйрәтү өчен эшләнгән. Анда болар һәм башкалар турында тәфсилләбрәк укырга мөмкин.

Вареньелар эшләп сату бизнесы

Рәсәйдә чәй эчкән кешеләр күп булган шикелле, варенье ашаучылар да бик күп. Тәмле һәм витаминлы варенье эшләп сату шулай ук зур чыгымнар сорамый. Бакчасында күпләп җиләк-җимеш үстерүчеләргә ул бөтенләй очсызга чыгачак. Писүкнең бәясе коточкыч түгел, төшкәннән-төшә бара. Банка белән капкачлар сатып алу да мәшәкатьле эш түгел. Варенье кайнатып сату хәзерге заманда зур табыш китерәчәк. Чөнки кешеләр сыйфатлы һәм чын табигый чималдан ясалган  ризыклар сатып алуны хуп күрәләр. Иске яки уникаль рецептлар буенча эшләнгән экологик чиста вареньелар әйбәт сатылачак.

Авылда акча эшләүнең беренче уңышы – яхшы сыйфатлы тауар җитештерү. Икенчесе – банкага үзегез ясаган матур этикетка ябыштыру. Анда вареньеның нәрсәләрдән эшләнгән булуы, җимешнең кайдан һәм кайчан җыелуы, эшләгән урынның адресы язылган булырга тиеш. Үзегезнең бакча фонында төшкән фотогызны куйсагыз сату күләме һичшиксез 20-30%ка артачак. Этикетканы үзегез эшли белмәсәгез, берәр компьютер белән дус булган кешедән эшләтеп ала аласыз. Этикеткасыз тауар үз бәясен 40-50%ка төшерә, шуны онытмагыз. Реклама – бизнеска уңыш китерүче өченче адым. Район газеталарына, радиога белдерүләр бирергә була. Социаль челтәрләрдә вареньегыз турында тәфсилләп язылган постлар урнаштырыгыз. Билгеле, беренче елны ук уңышыгыз ул кадәр зур булмаска да мөмкин. Әмма эшне яратып һәм белеп оештырганда варенье бизнесы үсә, киңәя торган бизнес.

Авылда акча эшләү турындагы язмамның азагында “Рәсәйдә хатын-кызлар байлыкка һәм уңышка ирешә аламы?” дигән сорауга җавап бирәсем килә. Бик күп бизнес ледиларның эш тәҗрибәсен, характерын, уй-фикерләрен өйрәнгән психологлар бу сорауга менә болайрак җавап бирәләр.

       1.Һәртөрле ситуациядә чын хатын-кыз булып калырга кирәк. Ирләр ирдәүкә хатыннардан читтәрәк                 йөрергә тырышалар. Аларга тупас һәм тәрбиясез ханымнар охшамый. Эчтән нык, тыштан йомшак булыгыз.

2. Хатын-кыз хәйләкәрлеген эшкә җигегез. Ирләр янында кыланчыклан, киңәш яки ярдәм сораган бул. Ирләр моны бик ярата һәм, шулай итеп, сез алар коллективының алыштыргызыз кешесенә әйләнерсез.
3. Ирләрдән өйрән. Гомер гомергә бизнеста һәм сәясәттә төп юлны ирләр салган. Шуңа күрә бизнес серләренә алардан өйрәнергә кирәк. Иң җаваплы карарлар кабул иткәндә ирләрчә уйлагыз. Исәп-хисап эшләре һәм цифрлар белән даими шөгыльләнегез һәм сөйләмегездә аларны еш кулланыгыз.
4. Хатын-кыз үзенә ышанычлы партнер табарга тиеш. “Уңышка ирешкән ир артында акыллы хатын тора” дигән гыйбарәне онытырга ярамый. Хатын-кызларның ирләр белән берләшкән бизнеслары уңышлы бара. Әмма бу берләшү сезнең файдага булырга тиеш. Ирләрнең байлыгын эләктерү өчен генә алар белән романнар корыштыру, мәхәббәт уеннары оештыру сезгә файда китермәячәк.
5. Үзегезне, кешеләрне һәм тормышны яратыгыз. Байлыкка һәм уңышка ирешү өчен үзегезнең табигать тарафыннан бирелгән төп вазыйфагыз – ана булуыгыз турында онытмагыз. Әгәр үзеңне һәм тирә-юньдәгеләрне яратмасаң, үз балаларыңны, оныкларыңны ничек яратып була? Шуңа күрә үзеңне һөнәри яктан һәм рухи яктан даими үстерү турында уйла. Бары камил сыйфатларга ия кеше генә башкалар йөрәген яуларга сәләтле. Һәм шуңа алмашка яхшы табыш ала ала.

Бүген авылда эш булмаудан иң күп тилмерүчеләр – хатын-кызлар. Ирләр шәһәргә китеп яки шабашкаларда йөреп азмы-күпме акча табарга мөмкиннәр. Ә хатын-кыз өй тирәсендәге эшләр белән генә юнәтә ала. Шуңа күрә дә бу мәкаләдә сүз күбрәк хатын-кызларның акча табу юллары турында барды. Билгеле, монда сөйләнмәгән эш төрләре дә җитәрлек. Мәсәлән, минем балдыз Казанда массаж ясауга укып, Сертификат алды һәм тирә-күрше авылларда массаж ясап йөри. Бик яраталар үзен.

Авылда акча эшләү максатыннан әле күптән түгел генә балаларны туган көннәре белән котлап йөрүчеләр барлыкка килгән дип ишеттем. Үзем күрмәдем, ишеттем генә. Махсус киемнәргә киенгән берничә кеше әти-әниләренең алдан бирелгән заказы буенча баланың өенә килеп, аны котлый, бүләкләр бирә. Балага да күңелле, үзләре дә акча эшли. Саный китсәң, үз һөнәре белән кәсеп итүчеләр күп инде алар. Тегүчеләр, аяк киеме төзәтүчеләр, кәрҗин үрүчеләр, Төркия тауарлары сатып йөрүчеләр, фотога төшерүчеләр, туйлар алып баручылар машина ремонтлаучылар. Әле күптән түгел генә авылда икенче шиномонтаж һәм машина юу ноктасы ачылды. Ике тапкыр юдырып алдым. Хәйран әйбәт эшлиләр егетләр.

Авылда акча эшли алның юлларын карап үттек.Менә шулай, хөрмәтле укучым. Эшләргә уйлаган тырыш кешеләр өчен авыл һич кенә дә беткән урын түгел. Кем әйтмешли, акча аяк астында. Күреп ала белергә генә кирәк.

Ярлымы син, әллә хәерчеме? дигән темага бер мәкалә.

                                    Фәрит Вафин

 

Беркайчан онытылмый икән ул балачакның Сабан туйлары. Истәлекләргә бай күңелле хатирәләре белән искә килә дә төшә, килә дә төшә. Мин бала чагымдагы бәйрәмнәрдән Яңа елны һәм Сабан туйларын әйбәт хәтерлим. Күңелгә шулары кереп калган. Бүгенге Сабан туйларында йөргәндә шул балачакның Сабан туйлары сагындыра. Хәзерге Сабан туйларының нигәдер йөрәккә җылысы юк, аны сагынып көтү тойгысы да җитеп бетми. Бәлки бу олыгаю галәмәтедер. Өлкән яшьтә күп нәрсәгә хис белән түгел, ә акыл беләнрәк карый башлыйсың бит. Югыйсә Сабан туйлары хәзер без үскәндәгегә караганда күпкә купшырак, затлырак, баерак үтә. Әмма барыбер балачакның бер Сабан туен хәзерге ун Сабан туена да алыштырмас идем. Сабан туеның үзеннән бигрәк аны көтү, аңа әзерләнү  мизгелләре үтә мавыктыргыч һәм үтә дәртләндергеч булып хәтердә саклана.

Сабан туена әзерләнү.

Сабан туена әзерлек эшләре язгы кыр эшләре тәмамлангач, чәчүләр чәчелгәч, маллар көтүлеккә чыккач, хуҗалыкта  бакча эшләре сирәгәйгәч башланып китә торган иде. Без үскәндә бәрәңге хәзерге шикелле май башында утыртылмады. Колхоз-совхозларда язгы кыр эшләре беткәч кенә тракторларны бакча сукаларга кертәләр иде. Ә бу гадәттә май ахыры, елына карап июнь башларына туры килә иде. Бәрәңге ат белән утыртылды. Ишлерәк гаиләле кешеләр кул белән утырталар иде. Бары шушы эшләр тәмамлангач кына Сабан туе телгә керә һәм авыл чын-чынлап бәйрәмгә әзерләнә башлый иде.

Без үскәндә авыл Сабан туеның кайчан буласын һәр авыл, мөгаен үзе хәл иткән. Бүгенге шикелле, бөтен авылда уптым илаһи тизрәк үтеп китсен, мәшәкате тизрәк бетсен дип, бер көндә үткәрелмәгән. Тирә-күрше авылларда яшәгән туган-тумача, дус-ишләр берсен-берсе кунакка дәшсен, очрашсын, хәл-әхвәл белешсен өчен төрле авыллар аны төрле вакытта оештырганнар. Сабан туе матур үтсен өчен елга, урман буйларындагы үләннәрнең дә хәтфәләнеп яшәрүе, көннәрнең дә җылынуы кирәк. Ә моның өчен иң кулай вакыт – июнь уртасы.

Сабан туена әзерлекнең беренче шарты – өй, мунча, өй алды, чолан-келәтләрне юып-чистартып чыгару. Чөнки күп кешегә бу вакытта кунаклар килә. Кунак килешкә өйне, тирә-юньне тазартып, чистартып кую татар халкының борынгыдан килгән гадәте ул. Юкәдән ясалган мунчала белән бар җирне юасың, идәннәрне ышкыйсың, сары гәрәбә кебек булып кала. Өйгә урман исләре, әллә нинди сулап туймаслык хуш ис тарала.

Юганчы зур бер эш бар икән әле.Ул – мич агарту. Аның өчен безне – малайларны әни су буена тишекле-тишекле ак ташлар җыеп алып кайтырга җибәрә иде. Карышу юк, кая ул: тиздән Сабан туе. Олылырның һәр кушкан эшен, йомышын чаба-чаба эшләргә әзер торасың. Шул алып кайткан ташларны дөрләп янган мунча мичендә ут булганчы кыздырасың. Аннан кыскыч белән алып сулы чиләккә саласың. Һавага пар күтәрелә, чиләктә су чыжлый, кайный, быгыр-быгыр килә. Менә берзаман чиләктә сепараттан яңа аерткан смәтән шикелле куе ак масса барлыкка килә. Бу – акшар дип атала. Шул акшар белән өйдәге галәмәт зур дүрт таба сыешлы мичне агартып чыгасың. Үзеңнең дә бөтен йөзең, өс-башың акшарга буялып бетә.Түбәдән чыгып торган морҗа башын агартырга безне менгермиләр, анысын берәр зуррак кеше буяп төшә. Авылдагы бөтен мичләр әллә кайдан, ерактан ак булып, үзләренә күрә соклангыч бер сурәт булып күренеп торалар. Матур! Әле ахырдан безнең морҗа башы аграк булган дип, мактанышып йөрисең. Ак морҗа башлары Сабан туена инде ерак калмаганын күрсәтә.

Өйне юып чыгарганның икенче көнендә тәрәзәләргә юып-үтүкләнгән пәрдәләр, челтәр, стенага чиккән әйберләр, морҗа әйләнәсенә кашагалар, ишеккә чаршаулар эленә, идәнгә кулдан сугылган паласлар җәелә. Өй эче ямьләнеп, нурланып китә. Бар җирдән чисталык бөркелеп тора. Түрдәге телевизордан һәм стена кырыендагы шифонерьдан башка бернинди затлы җиһаз юк. Шулай да гади генә өй эче күңелләрне җылыта. Су бөркеп коендырган тәрәзә төбендәге шау чәчәктә утырган яран гөлләре өйгә әйтеп бетергесез ямь өсти. Чыра телеп, күмер салып кайнатылган җиз самавыр җырлый. Мич алдында пешерелгән көлчә-коймаклар өстәлдә урын ала. Мәтрүшкәләр, бөтнекләр  салып, такта чәй пешереп, әти-әни, сеңелләр белән бергәләшеп чәй эчеп утырулар — әйтеп бетергесез истәлекләр.

Ишек аллары, абзар-кура тирәләре зелпе себеркесе белән кат-кат себерелә. Ватылган, сынган койма такталары, рәшәткәләр яңартыла, төзәтелә. Аннан инде үзеңне карау башлана. Сабан туенда кияргә дип, өскә берәр яңа күлмәк яки чалбар ала иделәр. Алар янында аяк киеме дә була. Аларны беренче тапкыр Сабан туенда гына киясең. Шул алынган киемнәрне һәркөнне киеп карау, кайчан киеп чыгылыр инде дип, түземсезлек белән көтү – үсмер чакның кабатланмас шундый күңелле вакытлары. Иртәгә Сабан туе дигән көнне күлмәк-чалбарларны бик әйбәтләп үтүкләп, урындык артына элеп куясың да, тизрәк таң атсын иде дип, матур уй-хыяллар белән йокларга ятасың.

Әйбер җыйнау.

Сабан туенда җиңүчеләргә биреләсе бүләкләрне бөтен авыл буенча, йорттан-йортка йөреп җыйныйлар иде. Аны хәзерге шикелле берәр атна алдан түгел, иртәгә Сабан туе дигән көнне генә җыялар. Җыючылар –  авылның хөрмәтле өлкән агайлары, клуб мөдире, авыл Советы рәисе. Бүгенге шикелле бер-ике картны кулларына колга, чиләк тоттырып урамга чыгарып җибәрмиләр иде. Без авылның уртасындарак торабыз. Шуңа күрә җыючылар безгә килеп җиткәндә ике колга инде чәчәкле-чуклы ситсылар, чигелгән сөлгеләр, баш яулыклары белән тулган була. Бөтен күрше-тирә капка төбендә. Шыпырт кына бүтәннәр ни бирер икән дип күзәтәсең. Әйберең зуррак һәм матуррак булса, аны колганың өске ягына бәйләп куялар. Гадәттә, йорт хуҗасы яисә хуҗабикәсе, бүләк җыючыларны капка алдында бүләге белән көтеп ала.

Шунысы да кызык, сабантуйга кунакка кайтканнарның да кайберләре  бүләк бирәләр иде. Бүләкләр күп җыела. Борынгыдан килгән йола буенча яшь килен бүләге аерым алына. Йола буенча алар чигелгән сөлге бүләк итә. Чөнки без үскәндә һәр килен үзе чиккән сөлгенең Сабан туе батырына биреләчәген белеп, аңа бөтен осталыгын, тырышлыгын салган була иде. Сөлгегә карап киленнең уңганлыгын билгелиләр иде. Шуңа да сөлгенең иң матуры күп очракта көрәш батыры җилкәсенә кунаклый торган иде. Бу – бүләк әзерләүче киленгә иң зур мактау булган. Хәзерге шикелле байлык-муллыкта яшәмәсәк тә, һәркемнең Сабан туена дип әзерләп , саклап куелган бүләге була иде.

Бүләкләр белән рәттән йомырка да җыялар иде. Йомыркаларны чиләкләп җыялар. Саны мәҗбүри түгел, әмма берне-икене булса да бирү хәерле санала иде. Соңыннан аны кибеткә тапшырып, тагын әйберләр алалар. Яки көрәш вакытында түгәрәкләнеп утырган көрәшчеләргә чиләге белән китереп куялар. Тегеләр исә берәм-берәм күкәйләрне ватып, чи килеш эчә торганнар иде. Көч кертә янәсе.

Ниһаять!.. Сабан туе!

Менә зарыгып көтеп алынган, билгеләнгән көн – Сабан туе да килеп җитә. Бу көнне гадәттәгедән иртәрәк торыла. Безнең шикелле бала-чага инде иртәнге сәгать җидедән урамда. Әле матур киемнәр киелмәгән. Менә бер капка төбендә ике-өч малай капчыклар күтәреп чыкканнар да, капчык киеп йөгерешеп уйныйлар. Икенче капка янында озын таяк белән каяндыр табып алган иске чиләкне тәпәлиләр. Ерактарак дүрт-биш малайның йөгерешкәне күренә. Менә шулай итеп Сабан туена “тәпи кыздыру” бара. Каяндыр гармун тавышыннан тирә-якка моң агыла. Берәүләр радиоларын ишек алдына чыгарып куйганнар. Тирә-якка матур җыр яңгырый. Шушындый әзерлек эшләреннән соң өйгә кереп тиз-тиз генә чәйләп аласың да, сакланып кына өр-яңа киемнәрне киясең.

Шуннан Сабан туе буласы җиргә чабасың. Ул ел саен бер урында, түбән очтагы елга куенында була иде. Әле сәгать сигез тулып кына киткән, әмма инде бөтен авыл малае мәйдан урынына җыелып беткән була. Монда тагын колгага менү, велосипедта узышу кебек ярышлар китә.  Сәгать тугызлар тулып киткәч кенә олылар күренә башлый. Кибет килгәнне каршылау үзе бер вакыйга. Ул шул авыл кибете була инде. Бердәнбер кибет. Ат арбасына төрле азык-төлек тутырып вәкарь белән кибетче килеп төшә. Арба янына чабып килгән безләрне куа. Менә шул ат арбасыннан гына сатыла торган пыяла шешәле лимонадларны этешә-төртешә чират торып алып эчү бәхетенә ирешү безнең өчен зур шатлык була иде. Элеккеге Сабантуйлар менә шундый матур, бәхетле мизгелләре белән күңелләрдә һаман саклана. Шул заманның 24 тиенлек лимонад тәмнәре авыздан һич китми.

Сабан туен үткәрү комиссиясе килеп, өстәлләр артына урнашканнан соң, ниһаять, бәйрәм башлана. Беренче булып атлар чабышка китә, аннан көрәш, төрле уеннар, җыр-бию, уеннарның хисап-саны юк, бер-бер артлы үрелеп бара. Әле чүлмәк ватарга, әле күз бәйләп әйбер кисәргә чиратка басасың. Бөтен ярышларга өлгерә торган малайлар була иде. Бернинди этеш-төртеш, чират бозу дигән нәрсә юк. Җиңгән, катнашкан өчен җыен вак-төяк бирәләр иде үзе. Әмма ул вакытта гади кулъяулыгы да кадерле әйбер санала иде шул. Аны Сабан туе бүләге итеп саклыйсың.

Көрәш

Сабан туеның иң киң таралган, һәммә кеше яраткан ярыш төре булып көрәш тора. Гадәттә аны мәктәпкә дә укырга кермәгән ике кечкенә малай  башлап җибәрә. Аннары көрәш мәйданына укучы малайлар, үсмерләр, урта яшьтәге ирләр чыга. Хәзерге шикелле келәмнәр юк, көрәшүчеләрнең берсе икенчесен шапылдатып коры җиргә атып бәрә. Аннан көрәштә “ипигә керү” дигән нәрсә бар иде. Ягъни батырга егылучылар санын арттыру өчен аның дусты, күршесе, туганы юри егылу өчен көрәшергә чыга. Көрәш башлангач, мәйдан кысыла. Дөрес, Сабан туе мәйданын казыклар кагып, тимер чыбык белән әйләндереп алалар иде. Әмма көрәш башлангач, бөтен кеше мәйданның уртасынарак елышырга тырыша. Һәм берничә өлкән кеше мәйданны киңәйтү өчен кулларындагы озын таяклар белән халыкны тышка куып торалар иде.

Көрәшнең иң кызган чагы булып батырлар арасындагы бил алыш санала. Ә инде Сабан туе батыры исеменә дәгъва итүче ике көрәшче калганда, мәйдан ду килә. Сабан туе батыры бәйрәмнең иң зур бүләгенә лаек була. Киләсе елның Сабан туена кадәр аның исеме телдән төшми. Ул заманда көрәш батырларына хәзерге шикелле зур-зур бүләкләр дә, затлы машиналар да бирелмәде. Ләкин көрәш батыры үз авылында гына түгел, ә тирә-якта да данга, хөрмәткә лаек була иде.

Бүгенге административ-команда системасы белән үткәрелә торган Сабан туйларының милли төсмере, халыкчанлыгы, матур бизәкләре югала бара. Сабан туеннан чәчәкле болын исе ияртеп кайтмыйсың, төтенгә чумып кайтасың. Кайчагында бөтен мәйдан зәп-зәңгәр төтенгә тула. Чучка итеннән шашлык пешереп акча эшләүчеләр күбәеп китте. Бәйрәмгә дип килгән халыкның күбесе төтеннән ютәлли, затлы киеменә көйгән ит исе сеңә. Сабан туена халык төтен иснәргә дип түгел, бәйрәм күрергә, күңел ачарга дип килә. Шулай булгач, мәйдан тирәсенә җыелган авылдашларны, кайткан кунакларны хөрмәт итә белергә кирәк.

И рәхәтләнә инде бу көнне сәүдәгәрләр аракы сатып. Инде төгәл истә дә калмаган, без бәләкәй чакта  аның кадәр аракы сатылмады шикелле. Гомумән, бер кибет күпме генә аракы сата алсын инде. Ә хәзер тезелеп киткән кибетләр рәте исерткеч эчемлекләр белән тулган. Балалар каршында, ак яулыклы әбиләр каршында стакан күтәреп аракы эчүне берәү дә гаепкә дә, гөнаһка да санамый. Шулай итеп, изге тарихи бәйрәмебез, шайтан туена әверелә. Бу көнне сафлык, иман тантана итәсе урынга гавамны исереклек, сүгенү, җәнҗал урап ала. Шуңа күрә руслар үзләренең эчүле балаганнарын ”Сабан туе” дип атый башладылар. Ни хәл итәсең, кадерләп саклый белмибез бердәнбер Сабан туебызны. Без бала чакта Сабан туе ерак Австралиядә дә, океан арты Америкада да үткәрелми иде әле. Без үзебезнең Сабан туен гына күреп үскән буын. Бу – олы бәйрәм. Бу – татар халкының юмартлыгын, кунакчыллыгын, бердәмлеген күрсәтүче милли бәйрәм. Саклыйк әле үзебезнең куанычыбызны, шатлыгыбызны, тарихыбызны. Озак еллар буе онытылмаслык, балаларыбызга, оныкларыбызга сөйләрлек итеп саклыйк. Бүгенге Сабан туйлары да  хатирәләргә, сагынып сөйләрлек вакыйгаларга бай булсын.

Фәрит Вафин. Бу язма “Татарстан яшьләре”нең 07.06.2019 санында “Балачак бәйрәме” исеме белән басылып чыкты.

“Лаеклы” ял.

 Пенсиягә чыккач кеше ни эшләргә тиеш? Әлбәттә,тынычлап ял итәргә, сәламәтлеген ныгытырга, сәяхәт итәргә – кыскасы, рәхәт яшәргә   тиеш. Күптән түгел ОТР каналында барган сорашуда катнашучыларның да 95%ы пенсионерлар эшләмәскә тиеш дип җавап бирде. Бары 5% ы гына эшләсеннәр дигән фикер белдерделәр.Чынлыкта эшләр ничек тора?  Безнең Рәсәй дигән бөек илдә пенсиягә чыгучы кешеләрнең  40-45% ы эш урыннарында эшләүләрен дәвам итә.Бу – пенсиягә чыгучыларның калган яртысы өйдә тик ята дигән сүз түгел.Авыл пенсионерлары мал асрый,умарталар тота,тәрәзә-рамнар ясый,машиналар төзәтә,бакча үстерә һәм тагын санап бетергесез әллә никадәр эшләр башкара.Шәһәрдәгеләр каравылда тора,базарда сата,офис идәннәрен юа,кондуктор булып йөри һ.б. 2018нче елда пенсия яшенә җитүче 9,8 миллион  россияле эшләвен дәвам иткән. (Росссиядә 45 миллионнан артык пенсионер исәпләнә).

 Кемнәр эшли?

Бюджетта эшләүчеләргә үз эшләрен дәвам итү җайлырак һәм алар эшләүче пенсионерларның күпчелеген тәшкил итәләр.Хезмәт хакының әйбәт булуы һәм югары квалификацияле белгеч булу укытучылар,врачлар,фәнни хезмәткәрләргә,мәдәният өлкәсендәгеләргә эшләүләрен дәвам итәргә стимул булып тора.Эшләүче ирләрнең – 87%ы, хатын-кызларның – 67%ын шушы өлкәдә эшләүчеләр тәшкил итә.

 Совет заманында эшләгән өлкән буын пенсионерларының күбесе түбән хезмәт хакына да эшләргә риза. Аз пенсиягә күпмедер өстәмә булсын өчен алар ярты ставкага, кимрәк эш сәгатьләренә дә хезмәт куя. Югары икътисад мәктәбе тикшеренүләре буенча,соңгы ун елда эшәүче пенсионерларның саны 1,5 тапкырга арткан. Алдагы елларда бу күрсәткеч кимүгә түгел, ә үсү ягына барачак.Чөнки дәүләтнең пенсия яшенә җитүчеләрне яклап  чыгарган карарлары шуңа ярдәм итә.Өстәвенә пенсия күләме илдәге хезмәт хакының 31%ы кадәр генә.(Совет заманында 45% иде)

 Ирләре булмаган ялгыз хатыннар эшләүләрен дәвам итәргә мәҗбүр булалар. Болар – нигездә шәһәрдә яшәүчеләр. Һәр ике хатын-кызның берсе пенсиягә чыгуының беренче биш елында эшләвен дәвам итә.Моңа ялгыз яшәү сәбәп түгел.Төп сәбәп – пенсиянең җитәрлек булмавы. Бөтен Россия халык фикерен өйрәнү үзәгенең статистик мәгълүматларына күз салсак, пенсиясен җиткерә алмаган кешеләр саны елдан-ел арта һәм бүгенге көнгә 22% тәшкил итә.

8-9 мең пенсиягә яшәп булмый, хәтта җан асрап та булмый.Шуңа күрә алар,үз эш урыннарында калмасалар да, минималь хезмәт хакыннан да түбән булган башка эшләргә риза булалар. Гомумән,хатын-кыз кулын салындырып, төшенкелеккә бирелеп утырырга күнекмәгән. Аңа хәрәкәт,аралашу кирәк. Аның оныкларына бүләкләр аласы, ипотекада утыручы улына булышасы, үзенә яңа күлмәк тектерәсе, өендәге җиһазын яңартасы килә.Боларга пенсия акчасы җитми.Эшләп  кенә җиткереп була.

 Авыл җирендә эшләгән сыер савучылар,терлек караучылар, механизаторлар, амбарда ашлык тутыручыларның  пенсиягә чыккач, эшләрлекләре калмый. Алар болай да көч-хәл белән пенсия яшенә килеп җитәләр.

  Аз хезмәт хакы түләнә торган эш урыннарына яшьләр якын да килми.Шуңа күрә,мәсәлән,коммуналь хуҗалык тармагында эшләүче сантехник,монтер кебек һөнәр ияләрен җитәкчеләр үзләре җибәрмичә эшләтергә тырышалар.

Пенсия куркынычмы?

  Кайбер кеше пенсиягә чыгып, өйдә ятудан курка.Ул җәмгыятьтән аерылуны,кешеләр белән аралашмауны үзенең кирәге беткәнгә исәпли.Һәм пенсия яше җитү белән эштән җибәрүне бик авыр кичерә. Төшенкелеккә бирелә, стресс кичерә. Анда хәтта моңарчы булмаган авырулар килеп чыга.Һәм кеше бик тиз сәламәтлеген югалтып, якты дөнья белән хушлашырга да мөмкин.Күпчелекне тәшкил итмәсәләр дә, андыйлар бар.

  Кеше озак эшләгән саен сәламәтлеген ныграк саклый, яшь булып кала, дигән психологик фикер бар.Чыннан да,эшләгән кешенең билгеле бер максаты була. Аның иртәгә, берсекөнгә нәрсә эшләячәге алдан билгеләнеп куелган төгәл  график буенча бара. Пенсиягә чыккач, бу төгәллек югала. Билгеле бер эздән бару тукталып кала. Кешене күп сораулар борчый: иртәгә нәрсә булыр; авырып китсәм,нишләрмен; акчам бетсә,кая барырмын; балалар ипотекаларын ничек түләр һ.б. Шушы борчулар аны эшләвен дәвам итәргә мәҗбүр итә.

Дәүләт пенсиясе.

 Пенсионерларның эштән китмәвенә пенсионер үзе түгел, ә дәүләт гаепле.Чөнки ул пенсионерга яшәү минимумы дәрәҗәсендәге пенсия түли. (2019 елда Татарстанда пенсионерларның яшәү минимумы күләме 8 232 сум дип билгеләнде). Эштән дә чыгарылып,шуның кадәр аз пенсиягә утырып калучы кеше  үзенең кирәксезгә әйләнүен күрә .Ә көнбатыш илләрендә 60-65 яшьне актив тормыш алып бару яше дип саныйлар. Анда 75не узгач кына картлык башлана.

Бу илләрдә пенсиягә чыгуны шатланып каршы алалар.Чөнки алар материаль тәэмин ителгән һәм алга таба үзләре теләгәнчә яши алалар.Тели икән – сәяхәт итә; тели – хобби белән шөгыльләнә, белемен күтәрә; хәйрия эшләре белән шөгыльләнә. Кыскасы,цивилизацияле җәмгыятьнең бөтен байлык-мөмкинлекләреннән файдалана. Чөнки аның картлыгына җитәрлек пенсиясе рәхәтләнеп яшәү өчен инде туплап куелган. Бернинди борчу-хәсрәт юк.

Хәзер кайбер саннар китерәм. Аларны укып, егылып китә күрмәгез. Тулырак…

Сәхнәгә кемнәр хуҗа?

Сәхнә – Сабан туе мәйданы да,банкетлар залы да түгел.Ул – кешене рухи тәрбияләү урыны. Шуңа күрә сәхнәдә кеше күңеленә ятышлы күркәм сүзләр сөйләнергә, кешене моңландыра-уйландыра торган җырлар яңгырарга тиеш.Кызганычка каршы,бүген сәхнә үзенең изге урын булуын югалтты. Кемнең җырлыйсы килә, барысы да җырлый. Кемнең теләге бар, шул сәхнәгә менә. Сәхнә – колхоз базары шикелле алыш-биреш урынына әйләнде. Телевидение, радиоларның ишекләре һәркемгә ачык.30-40 мең түләп клип төшерү һәм аны тәүлек буе “Мәйдан” ,”ТМТВ” кебек каналларда әйләндерү “ерундовый” эшкә әйләнеп калды.

Тагын советлар заманын искә төшермичә булмый. Чөнки без бүгенге шикелле зәвыксыз җырлар тыңлап үсмәдек. Илһам абыйлар, Әлфия апалар заманы безне чын җырның ничек булганын, татар моңының ничек яңгыраганын йөрәгебезгә сеңдерде. Артист бит ул тамашачының күңелен ачудан бигрәк, тәрбия эшен башкарырга тиеш. Зәвыкны исә җырлый белгән һәрбер кеше дә тәрбияли алмый. Татар – моңлы һәм җырлый белә торган халык. Әмма җырлый белгән бар кеше дә сәхнәгә менә алмый. Тиеш тә түгел. Кызганыч, бездә әлегә әзерлеклесе дә, чиле-пешлесе дә сәхнәдә.Чөнки табын артында җырлап йөри торган, юбилейлар алып бара торган йөзләгән тамадалар сәхнәгә менде.Кайвакыт алар үзләренең кайда җырлаганнарын да онытып җибәрәләр. Шулай булмаса,сәхнәгә чыгу белән: “Әйдәгез,бергәләп!” дип акыра башламаслар иде.

Кеше концертка акчасын түләп,җыр тыңларга,тамаша кылырга килә.Җырлап утыруның үз урыны бар.Бераз кәгеп алганнан соң өстәл артында җыр сузалар,Сабан туе мәйданында авылын сагынып кайтканнар моңланып, яшьлек җырларын яңгыраталар.Боларын аңлап була. Ә концерт залында, минем колак төбендә ярык барабан тавышлары чыгарып үкереп утыручыны аңлап та,кабул итеп тә булмый.Сәхнәдәге теге җырчы тагын да ярсыбрак:”Бергәләп,бергәләп!” дип сикеренә.Залдан акырган,чинаган тавышлар көчлерәк ишетелгән саен аңа шәбрәк.Чөнки аның җырының сүзләре ташка үлчим, көе сазлыктагы бака туен хәтерләтә.Болай тавыш күп чыккач,залдагы халыкка да күңелле.Үзе  концерт буе шыңшып  утыргач, сәхнәдәге  җырчыны да шәп җырлады дип кайтып китә.

Сәхнә кызганыч…

“Кемнәр шулай җырлый?” дигән сорауга җавап язарга алынмадым.Чөнки җырчыларны берәм-берәм тәнкытьләү өчен минем музыкаль белемем дә,әзерлегем дә юк.  Әмма акча түләгән тамашачы буларак, үземә хезмәт күрсәтүчеләр турында нидер әйтергә хакым бардыр дип уйлыйм.Шуңа күрә сәхнәнең бүгенге аяныч хәле турында гына сүз алып барам.

Икенче ямьсез күренеш. Җырчының куплет саен: ”Куллар,куллар!” дип кычкыруы.”Кулларыгызны күрмим.Ишетмим!” дип унар-егермешәр тапкыр кабатлыйлар.Кул чаптырырга чакырып әллә нинда ишарәләр,ымнар ясыйлар.Тамашачы үзенә охшаган җырга кул чаба инде ул.Артист үзе шуннан үзенең кемлеген чамаларга тиеш.Берәү дә билет алып кул чабар өчен концертка килми.Кул чәбәкләү өчен фитнес заллары бар.Көчләп кул чаптырырга тырышу артистның дәрәҗәсен төшерә.Дискотекада җырласыннар андый кул чаптыра торган җырларны.Ә концертта артистка ихтирам йөзеннән кул чабу-чапмау тамашачы ихтиярында.Безнең шикелле зәвыклы җырлар тыңлап үскән буын өчен җырчыларның мондый әдәпсезлекләре бөтенләй кыргыйлык булып күренә.Чыгап басарлар иде сәхнәгә,җырның сүзен,көен кем язган – шуны әйтерләр иде дә концерт буе җырларлар иде дә җырларлар иде.Кая ул бүгенге шикелле ярты концерт буе сөйләнеп тору.

Җыр урынына-сүз сөйләү.

Буш сүз сөйләп тору – безнең эстраданың тагын бер кимчелеге.Хәзер концерттан җыр тыңлап түгел,гайбәт тыңлап кайтып китәсең.Кем кем белән йоклаган,нинди эчке күлмәк кигән ,эчеп кайткан ирен ничек акылга утырткан,аның өстеннән кемнәр жалу язган…Алар ни мәзәк түгел,ни гыйбрәт түгел.Тыңлап утыра-утыра укшыта башлый,билләһи!  Артистлык сәләте бөтен кешегә дә бирелми. Ә бит җыр  кечкенә спектакльне хәтерләтә. Сәхнәгә чыккансың икән, синдә тамашачыны җәлеп итү, сихерләү сәләте булырга тиеш. Кирәкмәгән “пүчтәк” сүзләр сөйләп аны үзеңә каратып булмый.Сәхнәне ямьсез сүзләр белән тутыру – әдәпсезлек.Тамашачыны үз артыңнан ияртеп бару көче булмаса, сәхнәгә чыгуның кирәге бармы икән?

Татар җырчыларының күбесе татар теленең үзенчәлекле авазларын: “һ”,”ә”,”ө”ләрне дөрес әйтеп җырламый. Яки “а” авазын урысча әйтә.Татар телендә беренче иҗектә “а” авазы “о” лаштырып әйтелә.Мин гомерем буе рус балаларына да,татар балаларына да татар теле һәм әдәбиятын укыткан укытучы.Шуңа күрә татар телен бозып җырлау минем җен ачуларымны чыгара. Ничек чыгармасын ди.Еллар буе дөрес сөйләшергә,сүзләрне дөрес әйтергә өйрәтәм. Ә бала өенә кайта да татар теленең үрнәге булырга тиешле телевизордан “ сиям сине, сиям сине картлык җиткәч тә” дигән җыр тыңлый.

Кайбер акыллыбашлар җыр телне,милләтне саклый дип әйтергә яраталар. Алар моны бүгенге эстраданы күздә тотып әйтәләр.Моның белән килешеп булмый.Бүгенге җырлар телне дә,милләтне дә сакламый. Бүгенге җырлар телне һәм милләтне үтерә. Телне саклау һәм үстерү аның бөтен нечкәлеген тоеп, милләтеңнең үзенчәлеген белеп, үткәнен-бүгенгесен күзаллаганда гына булырга мөмкин. Сүзнең бер иҗеген генә ялгыш әйтсәң дә, мәгънә үзгәрә; татар авазларын әйтә белмәсәң, җыр имгәнә. Тулырак…