Мөгаллим язмалары

                                          БӘРӘҢГЕЛЕ ТОРМЫШ

   Бәрәңге алу эшләре хәзер иртә башлана. Без бала вакытта сентябрь урталарында гына халык бәрәңгесен казый башлый иде әле. Ә хәзер август ахыры, сентябрь башларына инде бакча бәрәңгеләрен казып, урнаштырып бетерәләр.

 Үземне белә башлаганнан бирле һәр елны бәрәңге утырту, бәрәңге алу эшләре гел кабатланып тора. Бу эш авыл кешесенең аерылгысыз яшәү рәвеше, тормышының бер өлешедер, мөгаен.

   Менә бүген бәрәңге сабагын чабып бетереп, ял көненә алырга әзерләп куйдым. Кердем дә бәрәңге белән булган хатирәләрне барларга керештем. Шуның кайберләрен сезнең белән уртаклашырга булдым. Бәрәңге сабагы дип әйтелә генә инде ул. Чынлыкта аның сабагы бөтенләй калмаган, кибеп-корып төшкән. Буразналарны тоташы белән эт эчәгесе каплаган.

   Бәрәңгене утырту да, алу да хәзер кыен эш түгел. Көрәк бөтенләй кулга алынмый. Язын да, көзен дә тракторлар белән эшләп бирәләр. Ярты сәгатьтә утыртылып бетә, ярты көндә чүпләнеп бетә. Ә бар иде бит бәрәңге эшләренең газап булган вакытлары.

 Безнең әти белән әни укытучы булгангадыр инде , көне буе мәктәптә булгач, вакытлары аз булгандыр, карлы-бозлы яңгырлар астында көч-хәл белән алып бетерә торган идек. Шуңа күрә кайчагында балачак тоташы белән бәрәңге арасында үткән кебек тоела миңа.

    Авыл баласы ул заманда 3-4нче сыйныфлардан ук басуга аяк баса иде. Сыйфат бәрәңгесен җыйдырып үзәккә үтәрләр иде. Күренмичә, җыелмыйча балчык астында күмелеп калган бәрәңгене шулай атыйлар иде бездә. Бигрәк тә яңгыр явып үткәннән соң ялтырап килеп чыгарлар иде ул вак бәрәңгеләр. Без, үзебез кадәр чиләк күтәргән нәни балалар, басу буйлап тезелешеп, шул бәрәңгеләрне икешәр-өчәр чиләк тутырып, норма үтәргә тиеш була идек. Норма, план, сыйфат дигән сүзләр безнең аңга әнә шул бәрәңге басуларында башыбызга кереп утырган инде. 5нче сыйныфлардан инде “полноправный” бәрәңге чүпләүчеләр сафына баса идек.

Мәктәп завучы һәр сыйныфка укучы саныннан чыгып, адымлап җирне бүлеп бирә. Чик буе берәр таяк кагып, бүлеп куела. Шуннан сыйныф җитәкчесе шул җирне тагын 2-3 укучыга тигезләп бүлеп бирә. Тагын казыклар кагыла. Шуннан китә тавыш, талаш, кычкырыш. Чөнки малайлар чик буен билгеләгән таякны кеше күрмәгәндә үзләренекен киметеп, күчереп куярга тырышырлар иде. Ул күп тә булмый инде үзе, булса бер адым, ярты адымлы җир булгандыр. Әмма шуның кадәр җирне киметү дә зур осталык, хәйләкәрлек санала иде. Чүпләп туйганга күрә эшләнгәндер инде андый хәрәмләшүләр.

    Бүгенге мәктәп балаларының басуда бәрәңге чүпләүләрен мин күз алдыма да китерә алмыйм. Берсе дә безнең шикелле яланкул салкында, өстән яңгыр, кар явып торганда бер тиенсезгә бәрәңге җыеп ятмаячак. Чиләген ташлап, кайтып китәчәк. Яки әниләре килеп чүпләячәк.

   Унынчы сыйныфны бетергәнче сентябрь буе шул  басулар безнеке иде. Кайбер елларны яңгырлар бик еш яуганда бәрәңге казыгычлар басуга керә алмыйлар иде. Андый вакытта кулга көрәк алына. Малайлар казый, кызлар чүпли. Көрәк белән дә алып булмый торган еллар булгалады. Ул вакытта инде сәнәкләр хутка китә иде. Чөнки сәнәккә балчык ябышмый. Буразнадагы бәрәңгенең яртысын булса да казып алып була иде. Шундый бер ел булды: басуны сукалап кына чыктылар. И куандык инде, сука артыннан тегендә бер бәрәңге, монда бер бәрәңге күренеп кала. Анысын да көчкә җыясың, чөнки йөреп булмый. Үзле балчык  ябышкан итекне җирдән аерып алып булмый. Шуннан калак шикелле әйберләр әмәлләп бирделәр. Биш-алты адым атлаган саен шул калаклар белән итектәге балчыкны кырып төшерәсең. И китәсең басулар буйлап лач-лоч атлап…

   Унынчыны бетереп, Казан дәүләт университетына укырга кергәч тә котылып булмады ул бәрәңгедән. Биш ел уку дәверендә кайбер елларны хәтта октябрь аенда да бәрәңге алу эшендә йөрдек. Анысы Куйбышев районында булды. Октябрь азагына көч-хәл белән өстән кар явып торганда бәрәңгене алып бетердек. Бәрәңге бетте, ала башламаган 10 гектар кәбестә басуы шул килеш кар астында утырып калды. Саба, Балтач районнарында бик күңелле эшләдек. Балтачта гомумән бәрәңге алуга йөрмәдек, без, егетләргә, бәрәңге подвалы эшләттеләр. Сентябрь ахырына подвалны өлгерттек. Тик хезмәтебез өчен тиеннәр генә түләделәр.

   Университетны бетереп, мәктәптә укытучы булып эшли башлагач, бәрәңгедән котылгансыңдыр, дип уйлыйсызмы? Юк, җанашым, алдагылары әле бәрәңгеле тормышның башы гына булган икән.

   Көзләре турында сөйләдем, шагыйрь әйтмешли, инде бераз язларын да язып үтим әле. Чөнки бәрәңге тормышы яздан, аны баздан, подалдан чыгарудан башлана. Бу эш колхоз-совхозлар вакытында  тулысы белән мәктәпләр өстендә иде. Май башы. Ике-өч сәгать дәресне укыйбыз да, өйләргә кайтарып җибәрәләр. Эш киемнәре киеп, подвал янына җыелабыз. Классның яртысы шахтерлар сыман караңгы салкын подвалга төшеп китә. Алар анда бәрәңгене чиләкләргә тутырып торалар. Калган яртыбыз шул чиләкләрне ташып өскә чыгара. Бер чиләк бәрәңге ничә килограм тирәсе була икән?

   Хәзерге мәктәп балаларына 2-3 килодан артык әйбер күтәрергә ярамый. Закон белән тыелган. Ике кулга унар килолы чиләкләрне күтәреп, агач басмалардан өскә менүләрне искә төшерсәм, тәннәр чымырдап китә. Шул кадәр дә рәхимсез булдылар  микәнни безнең әти-әниләр? Нишләп бер дә кызганмадылар икән? Буыннары ныгып җитмәгән сабыйларга олылар эшләргә тиешле эшне эшләт әле? Бүгенге чебен тимәс чер итәр балаларны яклаучы балалар омбудсменнары кайда посып яттылар икән? Коммунистларның һәр кушканын карусыз үтәргә күнектерелгән халык шулай булырга тиеш дип уйлагандыр инде. Кемнең үз баласын яклап, халык дошманы буласы килсен.

   Ни генә дисәң дә, язгы бәрәңге эшләре күңелле була торган иде. Көннәр җылы, май кояшы күзләрне иркәли. Аннан уку да туйдырган чак. Авыр булса да, чәчүлек бәрәңге әзерләүнең үз рәхәтлекләре бар иде. Яшел чирәмдә тәгәрешеп аунап аласың, подвал тирәли бер-береңне куышып уйнаулар күңелле балачак хатирәләре булып истә калганнар.

   Ә менә көзге басуда бәрәңге алулар салкын кара төсләр белән күз алдына килә. Ул заманда кулга кияргә перчаткалары да булмаган бит аның. Салкын балчык арасыннан бәрәңге җыеп куллар күшегеп бетәр иде. Кайчагында өстән яңгыр коеп китә. Лычма юеш кием белән эшли бирәсең. Дистәләгән гектар бәрәңге алып бирүнең бәһасе – ноль. Кайбер елларны бәрәңге акчасына дигән булып, бушлай кинога кертәләр иде. Бер ай буе басуда бил бөгеп эшләүнең әҗере 5 тиен булган (кино билеты 5 тиен иде).Шуларны уйлап, шаккатып утырам. Чып-чын коллар булганбыз икән без.

   Үзем укытучы булып, балаларны эшләтә башлагач, аз-маз түли башладылар балалар хезмәтенә. Әмма аның да шул түләү дигән сүзе генә булды. Мәктәп балалары колхоз-совхозлар таралгач кына без күргән бәрәңге алу газапларын күрми башладылар. Бүгенге фермерлар да утыртмыйлар аны. Йорт яны бәрәңге бакчалары да кечерәеп калды. Авыл халкы  җиренең яртысында печән үстерә хәзер. Күп дигәндә 6-7 сутый бәрәңге утырта. Анысы да җәй буена муеннан җитеп ашкан. 2-3 тапкыр колорадо коңгызына агу сиптереп чыгарга кирәк, чүп котырып үсә. Өчәр тапкыр утауга карамастан, барыбер котыла алмыйсың. Август керүгә фитофтороз бәреп ташлый. Әтиләрнең бәрәңге сабагын чапканнарын хәтерлим әле. Сентябрь урталарында да беләк юанлыгы булып, ямь-яшел килеш утырырлар иде. Кырау сукмаган елларда көч-хәл белән чабарлар иде. Корт та, чүп тә, черт та булмаган. Бәрәңге сабагын киптереп малларга бирә торган идек. Аны киптерү өчен күп кеше бакчасына киштәләрдән шалашлар ясап куярлар иде. Һай ул шалаш эчендә утыруның рәхәтлекләре!  Мәктәптән кайтуга күрше-тирә малайлары җыелешып шул шалаш эчләренә чума торган идек. Янәшә бакчалардагы шалашлардан телефон аша сөйләшү китте берзаман. Телефонны кем уйлап чыгаргандыр, анысы билгесез. Аны эшләве бик җиңел. Каты кәгазьдән стакан шикелле  ике цилиндр ясала. Аның бер башына майлы кәгазь беркетелә, икенче башы колакка кую өчен ачык кала.  Шуннан ике цилиндр балавызланган  җеп белән тоташтырыла. Җепнең озынлыгы күршедән күршегә кадәр була. Шәп ишетелә иде бер-беребезгә. Шалаштан чыгып кычкырсаң да ишетелгән булыр иде инде ул үзе. Ну болай кызыграк, штабта яткан сугышчылар кебек  сөйләшәсең бит. Бәрәңгеле тормышның үзенә күрә әнә шундый сагынып искә төшерә торган мизгелләре дә булган икән әле. Менә шулай гомер буе бәрәңгедән аерыла алмыйча яшәдек. Аллага шөкер диясе генә кала. Бөтен яшәвебез, бөтен туклануыбыз шул бәрәңге галиҗанәпләре булды бит әле. Нинди генә тәмле ризыклар пешермәдек шул йомры бәрәңгедән. Нинди генә җырлар җырланмады бәрәңге турында. Хезмәте зур булса да, уңышы мул булганда шатлыгы-сөенече дә мулдан булды. Аннан без үскәндәге шикелле газаплы бәрәңге алу эшләре дә юкка чыкты бит инде. Шулай булгач, үзебезгә кирәк кадәр бәрәңгене ел да утыртып, матур гына яшик әле… үзебезнең газиз бәрәңгебез белән.

“Татарстан яшьләре”нең 9 сентябрь санында басылып чыкты.

                                                                     Фәрит Вафин

⠀

⠀

⠀

⠀

Замана сораулары…

Шәрә корсак чире.

   Хастаханә каршында хатынның чыкканын көтеп утырам. Янәшәдә балалар консультациясе. Гел килеп-чыгып торалар. Балаларын иярткән хатыннар белән бергә әлегә баласыз, әмма инде көмәнле хатыннар да еш уза.

Менә бер яшь хатын килә. Әллә чалбар, әллә трико кигән. Аңламассың. Шулкадәр тәненә сыланып тора, менә-менә ботлары, арт шәрифләре триконы ертып тышка ташып чыгар кебек. Футболкасы…кендектән өстә. Корсак яртылаш ачык. Мөгаен, җиде айлап бардыр инде бу корсакка.

Ниемә дип шулкадәр кешегә ачып салырга кирәк икән ул корсакны? Бусы узып китте. Икенчесе килә…анысы да нәкъ шул кыяфәттә. Яртылаш ачык корсак атлаган саен әле өскә менә, әле аска төшә. Карап торырга җирәнгеч.

Бәлки, мин заманнан артта калганмындыр, бәлки бу корсаклы хатыннар модасыдыр. Белмим. Әмма мин шуны беләм: без үскәндә йөкле хатыннар корсакларын белдермәс өчен махсус киң күлмәкләр тегеп кияләр иде. Әниләр корсакларының зураюын чит кешегә түгел, хәтта өйдәгеләргә дә сиздермәскә тырыштылар. Шуңа күрә таза-сау, сәламәт балалар тудырдылар. Ә хәзер ул шәрә корсакта үскән, бөтен кешенең күз уңында булган бала нишләп чирле булып тумасын, ди.

Соңгы елларда социаль челтәрләр артист хатыннарның йөкле корсаклары белән тулды. Зур корсагын ачып салып, аны я үзе, я ире сыйпап тора. Монысы нәрсәгә кирәк? Лайк җыйнау чиреме бу? Меңләгән кешегә шәрә корсагыңны күрсәтеп кенә танылып булмый бит инде. Артистлардан күрмәкче,  башка  хатыннар да  8-9 айлык корсакларын кеше хозурына куя башладылар.

Әдәп-әхлак кагыйдәләрен белмичә үскән буынның замана чире бу.  Рухи чирле кешеләрдән сәламәт балалар туар микән?..

Ертык чалбар

Тагын без үскәндә дип башларга туры килә инде. Өс киемнәре берәр җирдән ямалмаган бала сирәк булгандыр. Кием ел саен алынмый. Мәктәп формаларын да икешәр-өчәр ел кия идек. Парта арасында утырганлыктан, костюмның терсәкләре, чалбарның тез башлары һәм арт ягы тузып-тишелеп чыга торган иде. Шуңа күрә бик күп малайлар ямалган чалбар белән йөрделәр. Ул ямаулар бик пөхтә булырлар һәм аларны мөмкин кадәр сизелмәслек итәргә тырышырлар иде. Берәү дә тәне күренеп торган чалбар кимәде.

Хәзер исә шаккатырсың: кызында да, малайда да тез башлары умырылып төшкән чалбар. Ул джинси чалбарлар бик кыйммәт билгеле, тишеге зуррак булган саен кыйммәрәк тә түгелме икән әле? Тишек тишек инде ул – хәерчелек билгесе. Шушындый җитеш бай заманда тез башларын шәрәләндереп йөрү үзеңә хәерчелек теләгән шикелле булмый микән ул? Әллә инде шундый замана.

Кулда трубка, бармакта кнопка.

Күптән түгел райондагы оешмаларның берсенә барырга туры килде. Хәзер җайлы. Чиратта торып вакыт әрәм булмасын дип, госуслуги аша алдан язылып, көнен-сәгатен билгеләп куйдым. Нәкъ күрсәтелгән вакытка үземә кирәкле ишек төбенә килеп бастым. Шакып ишекне ачтым. Мөлаем генә кыз елмаеп каршы алды. “Утырыгыз…”- дип әйтеп бетерергә өлгермәде, өстәлдәге телефон шалтырады. Мөлаем кыз матур елмаеп, сөйләшә башлады.

Утырдым. Көтәм. Кыз көлә-көлә һаман сөйләшә. Биш минутлап сөйләшкәч, минем документларны сорап алды. Ачарга өлгермәде, өстәлдә яткан кәрәзле телефон җырлап җибәрде. Кыз көлә-көлә тагын сөйләшә башлады. Эшемне тиз генә хәл итәрмен дип алдан языла-языла килгәч, эч поша башлады.

Инде ун минут узды , минем документлар һаман ачылмаган. Әһә, сөйләшә-сөйләшә булса да документларны ачып куйды тагы үзе. Сөйләшү дә бетте. Нигә килүемне сорады. Мин җиңел сулап куйдым. Булмады, өстәлдәге телефон тагын безне бүлде. Иптәш кызы булды мөгаен,  күлмәк турында гәп куерта башладылар. Тик утырганчы эшләп утырсын дип, мин дә баш миен селкетә башладым.

Һәр нәрсәнең вакыты бар. Иртән билгеле бер вакытта йокыдан торасың, вакытында юынасың, кырынасың, бәдрәфкә кереп чыгасың. Һәр эш төгәл бер вакытта эшләнә. Бу көйләнгән, ритмга салынган. Бүлдермиләр, үзең белеп тәртибе белән эшләп барасың. Телефоннан сөйләшүнең генә вакыты юк. Ул теләсә кайсы вакытта шалтырый. Ашап утырасыңмы син, юынасыңмы, анда эше юк. Хәтта кайчаганда туалетка да килеп кысыла. Телефон синең тәртип белән бара торган бөтен эшеңне туктата. Нишләп аның да вакытын белеп шалтырый торган гадәте юк икән, ә?

Ниһаять! Күлмәк тикшерелеп бетте ахрысы. Мөлаем кыз матур елмаеп, миңа карады. Шул арада янәшә өстәлдә утырган ханым бер кочак папкалар китереп куйды.”Боларны киткәнче карап чыгарсың әле”,-диде. Кыз авыр сулап куйды. Нәрсәдер әйтмәкче иде, ярый әле телефон шалтырады. Ул арада кесә телефоны да җырларга тотынды. Кайсын алыр икән? Мине үземнең документлардан бигрәк шул кызыксындыра башлады.Әгәр өстәл телефонын алса, мин әйтәм, бу минем эшне хәл итә башлаячак, алмаса…

Замана кызы мин уйлаганнан шомарак булып чыкты. Кәрәзле телефонны колагы белән җилкәсе арасына кыстырып куйды, өстәл телефонының трубкасын кулына алды. “Хәзер яме”,-диде ул җилкәгә менеп кунаклаган телефонга һәм өстәл телефонын тыңлый башлады.”Эһе, эһе. Ярар.Булыр”,-дигән коры сүзләр генә чыккалап торды. Аны куйды. Җилкәдәге телефон кулга күчте и китте шуннан… Абзыегез кызның ике телефонын да бәреп ватардай булды. Сәгатемә карыйм, мин кергәнгә инде 15 минут булган. Әле хәл итәсе мәсьәлә турында сөйләшү башланмаган.

Ахыры ничек бетте дисезме? Үземнең кара исәп буенча, минем сорауны биш минутта хәл итеп була иде…әгәр телефоннар шалтырамаса. Ә болай нәкъ тә 35 минут утырып чыктым мөлаем кыз янында. Ни пычагыма ул госуслуги, алдан язылып, чиратсыз керү? Барыбер шул чиратта торган вакытны чыгардылар бит инде. Дәүләт оешмаларында кәрәзле телефоннан сөйләшүләрне тыймасалар, анда утыручы мөлаем кызлар минем шикелле күпләгән адәмнәрнең нервыларында уйнаячаклар әле. Хәер, күбегезнең шулай телефоннан сөйләшеп утырган ханым-туташларны күргәннәре булгандыр инде. Чөнки халыкны кабул итә торган оешмаларның барысында шундый хәл. Шуңа күрә кая килгәнемне язып тормадым.

Фәрит Вафин

 Лайк кирәк! Лайк!..Интернет дөньясы.

Көн саен Инстаграмга кермәгән, Контакт, Фейсбукта аккаунтлары булмаган, Ватсапта аралашмаган кешеләр бу мәкаләне укып тормасыннар. Вакытыгызны әрәм итмәгез. Монда сезнең өчен кызык әйбер булмаячак. Сүз виртуаль дөнья турында барачак. Бу дөньяда затлы машина да, ике катлы коддеджлар да, капчык-капчык акчалар да кирәк түгел. Бу дөньяда дуслар һәм лайклар җыйнау яшәүнең төп мәгънәсе булып тора.

Язмамны ерактанрак, балачакта укыган бер китаптан башлыйм әле. Ул һинд язучысы, 20роман, 30 китап авторы  Чандар Кришанның (1914-1977)  “Перевернотое дерево” дигән әкиятләр китабы. Тормыш һәм яшәү мәгънәсе турындагы бу повесть-әкият 1954нче елда, нәкъ минем туган елымда язылган. Үткән гасырның уртасында язылган  әлеге әкият бүген дә бик актуаль. Җир астына таба үскән тылсымлы агач буйлап сәяхәт иткәндә әсәрнең төп герое Юсуф “Машиналар шәһәре”нә килеп чыга һәм анда бер бармаклы малай белән очраша. Малайның исеме- “Ноль-ноль-бер” була. Малай яшәгән шәһәрдә кешеләр бөтенләй булмый. Шәһәр хуҗасы булган малайның әтисе Мохан кешеләрне үтертеп бетерә. Чөнки монда бөтен эшне машиналар һәм кнопкалар башкара.  Әти кеше “ кнопкаларга басарга сиңа бер бармак җитә” дип малаеның тугыз бармагын чабып өзә. Малайның бары бер бармагы кала. Шул бер бармак белән ул бертуктаусыз әле бер, әле икенче төймәгә басып, автомат машиналарны төрле эшләр башкарырга мәҗбүр итә.

Бүген компьютер, айфон төймәләренә басып , көннәр-төннәр буе интереттан чыга алмыйча утырган балаларны хәтерләтмиме бу? Алар кешеләрдән аерылган, үле виртуаль дөньяда яшәүче Махонга әйләнмәсләрме? Һәм, гомумән, балаларны гына түгел, ә социаль челтәрләргә кереп оялаган олыларны да бу ятьмәдән коткаручы Юсуф  кебек геройлар булыр микән? Һинд язучысының алдан күрүчәнлегенә шаккатырлык.

Мин үскәндә авылда коммутаторлы бер телефон бар иде. Кем уйлаган картлыгыбызда һәркайсыбызның кулында кәрәзле телефоннар булыр дип. Авыл клубында атнага 2-3 тапкыр кино күрсәтәләр иде. Хәзер өйдә тәүлек буе йөзгә якын канал күрсәтеп тора. Мәгълүматны газета-журналлар һәм китаплар укып алдык. Бүген 10-15 минут эчендә интернетка кереп, кирәкле бөтен яңалыкны, хәбәрләрне белеп була. Чирек гасыр эчендә шуның кадәр алгарыш! Минем дүрт яшьлек оныгымның кулында Айфон кәрәзле телефоны. Кечкенә генә бармаклары белән кирәкле бөтен кнопкаларга баса белә, кирәкле мульфильнарны, уеннарны секунд эчендә эзләп таба.

Без балачакта күрше-күршегә кереп, чәй эчә, кичләр буе сөйләшеп-көлешеп утыралар иде. Хәзер күрше һәм авыл хәлләрен Контакттан, Ватсаптан укып беләбез. Чын тормыш төззезләнеп, җансызланып бара. Туганнар белән Контактта очрашабыз, сыйныфташлар белән Одноклассникларда сөйләшәбез, коймак пешерәсе булса да интернеттан рецепт эзлибез. Акыллы сүзләр, фикерләрне Фейсбуктан укыйбыз. Артистлар тормышы белән бөтен Инстаграм тулган. Һәркайсында лайк куегыз дип ялыналар. Яшәүнең бөтен максаты матур фото куеп, шуңа күбрәк лайк җыюга кайтып калды. Кайбер кешеләр берәр көн шәхси битләренә керә алмый калсалар, кара кайгыга төшәләр, психланалар. Әйтерсең, аларның аккаунтын кемдер ватып-җимереп ташлый да,  ач-ялангач урамда утырып калалар. Яки берәр дусты забанить итсә, аның өчен яшәү кара кайгыга әйләнә. Китә әшәке сүзләр, китә аның гаепләрен эзләү.

Кешеләрнең булмаган дөньядагы активлыгына шаклар катырлык.  Mediascope мәгълүматлары буенча, 2020нче елда интернеттан файдаланучыларның саны 4,54 миллиард булган, бу җир шарындагы халыкның 59 проценты дигән сүз. Иң күп кулланучылар Кытай, Һиндстан һәм АКШ. Дөньядагы иң популяр челтәр – Фейсбук. Әмма Россиядә халыкның 7%ы гына анда керә. Россиядә иң популарлары – Ютуб һәм Контакт. Рәсәй халкының 73 миллионы  Контактта утыра. Шуларның 55%ы – хатын-кызлар икән. Инстаграм мессенджеры Одноклассикларны өченче урынга калдырып, икенче урынга чыкты. Аның популярлыгы үскәннән-үсә. Якындагы берничә елда ул, мөгаен, беренчелекне алмагае. Аның айлык аудиториясе үткән елда ук инде 30,7 миллионга җиткән иде. Көн саен 28,3 млн.россияле Инсаграмга керә һәм уртача 26 минут вакытын шунда уздыра.  Одноклассникларга  аена   23,4 млн кеше керә, шуның 9 миллионы көн саен шунда утыра. Челтәргә бәйләнеп куелган кешеләрнең 62%ы хатын-кызлар. Фейсбук мәйданчыгында  10,3 млн. халык күренеп тора.  Моннан тыш  Ватсап, Телеграм, Твиттер, Тик-ток кебекләре дә бар. Алары да бик популяр. Тулырак…

“Зөләйха күзләрен ача” сериалы турында

Зөләйха турында сүзне кайдан башларга белми утырам. Фикерләр шулкадәр күп, мәгълүмат искиткеч чуар һәм каршылыклы. Мөгаен, китап авторы Гүзәл Яхина үзе дә, һәм “Зөләйха күзләрен ача” сериалын төшерүчеләр дә моны махсус шулай эшләгәннәрдер. Бу китап инде басылып чыккач та зур шау-шу чыгарган иде. Шул вакытта ук тыясы, ә авторына тиешле чара күрәсе булган. Юк шул, безнең татар дигән халык мондый вакытта шарт икегә бүленә дә куя. Берәүләр әсәрдәге вакыйгаларның чын асылын күрсәтергә, бу китапның татар милләтен мыскыллау өчен язылганлыгын исбатларга тырыштылар. Икенчеләре, татарлыгын җуйган адәмнәр, аны күкләргә чөеп мактадылар. Нәтиҗә: тизлек белән шушы китап буенча сериал төшерергә тотындылар. Сериал китапка караганда да зуррак җәнҗал китереп чыгарды. “Коммерсант” газетасы язуынча (24.04), бүген “Зөләйха күзләрен ача” сериалы берничә пункт буенча: халыклар арасында милли дошманлык тудыруда, дин тотучыларның хисләрен мыскыллауда гаепләнеп,  Дәүләт Думасы депутаты Сергей Гаврилов тарафыннан Генпрокуратурага тикшерүгә  бирелде.

Баштан башлыйк әле. Ни өчен төп геройның исеме – Зөләйха? Чөнки автор Г.Яхина аны астыртын максат белән куйган. Татар халкы күңелендә яшәгән Гаяз Исхакыйның Зөләйхасын юкка чыгару, пычрату өчен эшләгән. Исхакыйда да, Яхинада да Зөләйхаларның язмышлары урыс белән бәйләнә. Ләкин Исхакыйда ул – фаҗига, милләт фаҗигасы буларак күрсәтелсә,  Яхинада бәхеткә ирешү юлы буларак бирелә. Әгәр китап та, кино да Зөләйха булмыйча, әйтик, Нәфисә, Гөлсинә, я Мәмдүдә “күзләрен ача” дип аталса, ул күп кешегә мәгълүм булмаган гап-гади бер кино булып калыр иде. Инде фильмны төшерә башлаганда ук тавыш-гаугалар чыгып алды һәм күп кенә милли җанлы татар артистлары анда уйнаудан баш тарттылар. Һәм алга китеп булса да әйтим, бик дөрес эшләгәннәр.

Ярый, ә Г.Исхакыйның Зөләйхасын белмәгән кешеләр бу сериал турында нәрсә әйтәләр? Интернетта шушы сорауга җавап эзләп, мин шактый казындым. Мине бигрәк тә русларның фикерләре кызыксындырды. Ни гаҗәп, татарларга карата бернинди тискәре сүз таба алмадым. Барысы да сериалның бер тиенгә тормавы турында язалар. Ә бит киноны төшерүчеләрнең татар халкын каралтып күрсәтергә тырышулары башында мие булган татар кешесенә ап-ачык күренеп тора. Карагыз, Зөләйханың ире Мостафаның кыяфәтен, хатыны белән кыланмышларын. Идән юган җиреннән Зөләйханы караватка өстерәп, дуңгызларча нинди азгынлык эшли.

Татар гаиләсендә гомергә хатын-кызны олылау, хөрмәт итү һәм ихтирам яшәп килгән. Ә монда деспот ир, кол хатын. Мөселман ире зиратта кабер казып, шунда ашлык яшереп йөри. Иң аңгыра, бозык, юлдан язган ирләр дә зиратта ризык яшерми. Бу –колак ишетмәгән, күз күрмәгән күренеш. Ә инде Мостафаның балта белән үз сыерын чыбып үтерүе татарны тәмам вәхши итеп күрсәтү өчен эшләнгән. Сыер –  татарның ярты байлыгы, ярты тормышы ул. Татар ирләре беркайчан сыерларына балта күтәрмәгән.  Мостафа татарның җыелма образы итеп бирелә: ул иң пычрак, иң әшәке, иң начар яктан, бар кешедә нәфрәт уятырлык итеп күрсәтелгән. Ягъни, күрегез россиялеләр, мондый вәхши, ерткыч татар кирәкме сезгә? Аның җире, дәүләте, теле булырга тиеш түгел. Шуңа күрә кызылармеецлар атып үтерәләр аны. Үлгән ирен Зөләйха өйгә өстерәп керә, караватка сала һәм…үзе дә шуның янына килеп ята!?.. Акылына зәгыйфьлек килгән хатын гына моны эшли ала. Бармы татар дөньясында мәет янына килеп яту очрагы? Тфү-тфү, Аллам үзе сакласын мондый хәлләрдән. Әле җитмәсә үлгән иреннән кәгазьгә кул куярга рөхсәт сорап тора. Сигез серия буена безгә психикасы дөрес булмаган юләр хатынны күрсәттеләрмени? Аның сүзсез озаклап карап торулары да мазохистик, куркыныч. Киноның бөтен максаты: татар халкының гореф-гадәтләренә төкерү, аны кыргый һәм имансыз итеп күрсәтергә тырышу.

Ә 1791нче елда төзелгән борынгы тарихи Мәчкәрә мәчетендә кызылармеецларның америка парнографик киноларындагы шикелле кыланмышлары? Яки сөрелгән сәяси тоткыннарның исем- фамилияләрен Тәлгать Таҗетдин, Равил Гайнетдин, Шиһабетдин Мәрҗани исемнәре белән атау нәрсәне аңлата? Бөтен Рәсәйгә билгеле мөфтиләрнең исемнәрен пычрату тагын да зуррак тавыш чыгару өчен кирәк булдымы икән? Берәр хокукый илдә бу киноны күрсәтүдән туктатып, төшерүчеләрен һәм күрсәтүчеләрен шундук төрмәгә ябып куйган булырлар иде инде. Җитмәсә, изге рамазан ае  башланырга берничә көн кала эшләнде бу кабәхәтлек. Дөрес, мөфти Әлбир Крганов  17нче апрельдә фильмны төшерүчеләр мондый гамәлләре өчен бөтен мөселманнар каршында гафу үтенергә тиешләр дип, ВГТРКның генераль директоры Олег Добродеевка белдерү ясады ясавын. Әлегә тынлык. Белеп торам: беркем дә берәү каршында гафу үтенмәячәк. Минемчә, гафу үтендерергә тырышу безнең көчсезлекне генә күрсәтә. Кеше хокукларын бозган өчен Европа халыкара судында каралырга тиеш режиссерның бу гамәле.

Шунысы куандыра: мин руслар сериалны “ха-ха!” дип күтәреп алырлар һәм, татарлардан бармак төртеп, туйганчы көләрләр дип уйлаган идем. Әмма алай булмады. Киресенчә, татар халкын яклап язылган язуларны күп укырга туры килде. Чөнки фильмның начар эшләнеше алдан уйланылган уңышка китермәде. Ә сериал чыннан да талантсыз яшь режиссер кулына тапшырылган. Рекламаларда кино кат-кат “ел бестселлеры” булачак дип кабатланып торды. Әмма бу юлы реклама да үз эшен эшли алмады. Сериал 30нчы елларда кулакларны себергә сөрү турындагы фильмнардан күпкә көчсезрәк, ялыктыргыч һәм мәгънәсезрәк булып килеп чыккан. Бу чор һәм мондый язмышлар турында искиткеч сериаллар бар инде. Берничә елдан бу кино онытылачак. Декорацияләр дә ялган, артистларның уйнаулары да ышандырмый. Күрегез инде Ангара буендагы өр-яңа такталардан салып куйган корылмаларны. Себер салкыннарында мондый өйләрдә яшәп буламы? Яки Университет янындагы урам чатында җемелдәшеп янган светафор утлары булганмы ул чагында? Улы белән очрашу өчен 14 елдан соң Казанга кайтып төшкән Зөләйханың йөзенә хәтта грим да салмаганнар. Егерме ел элек нинди булган, шулай калган Чулпан Хаматова.

Гомумән, китабын укымаган кешегә аңлашылмаслык әйберләр бик күп бу кинода. Чөнки сериал автор китабын гади хикәяләү рәвешендә генә биргән. Сюжет үсеше, конфликтлар, психологик кичерешләр, драматизм, ышандырырлык көчле диалоглар юк монда. Чулпан үз ролен уйнарга тырыша тырышуын, әмма танылган артисттан тамашачы күбрәкне көткән иде. Чулпан Хаматова да, Гүзәл Яхина да татар милләте вәкилләре түгел. Шуңа күрә алар татар мохитен, татар хатыннарының кичерешләрен күрсәтә алмыйлар. Шундый хәдис бар: “кайсы телдә сөйләшсәгез, шул кавемнән китәрсез” диелгән. Чулпанның сериал буена үз улына “улыйм,улыйм” дип эндәшеп йөрүе көлке дә, кызганыч та. Һич югы “сынок” дип әйтсен иде инде.

Безнең интеллегенция вәкилләре һәм кайбер түрәләр Чулпан Хаматованы татар артисткасы дип атарга яраталар. Каян килеп татарныкы булсын инде ул! Саташмагыз инде, җәмәгать. Яхина белән дә нәкъ шулай. Русча язылган әсәрләрнең авторын татар язучысы дип  атаудан туктасак иде инде.  Бу бит милләтне пычрату, аннан көлү. Акча эшләү өчен язылган китап һәм сериал гына бар монда. Башта китапка кара пиар ясадылар, аннан 2-3 ел буе кино төшерделәр, аны күрсәтүне һаман да суза килделәр. Һәм менә мөселманнарның изге айлары башланыр алдыннан шалт, китерделәр дә куйдылар. Ил сәясәтен үткәргән Россия 1 каналы шундый бүләк әзерләгән булып чыкты. Хәер, ул инде моңарчы да татар милләтен кимсеткән “Орда” фильмы белән уңыш казанырга тырышып караган иде. Ә монысы Татарстаныгызның 100 еллыгына булыр дигәннәрдер инде.

Ә менә Татарстан Республикасы мәдәният министры урынбасары Дамир Натфуллин 21 апрельдә “Бизнес-Онлайн”га биргән җавабында бу сериал турында гаҗәп уңай фикерләр әйтте. Соңыннан мине гаепләмәсеннәр өчен чыганактагы сүзләрне үзгәртмичә  китерәм: “В целом впечатление о сериале у меня достаточно хорошее. Мне кажется, он прибавит популярности книге, потому что тот, кто смотрел сериал, захочет прочитать и первоисточник. Я всех призываю это сделать”.

Китапны укырга кыстыйсы юк. Ул инде болай да дөньяның 34 теленә тәрҗемә ителде. Шушы ук чыганакта Чулпан Хаматова үз исеменә бик күп каргаулар һәм мыскыл итүләр кабул итүе турында язган иде. Нинди ипи пешерәсең, шуны ашыйсың инде, сеңлем. Яхинаның артык исе китмәгән тагы, мондый тәнкыйть мине чыныктыра гына дигән. Шулай чыныга-чыныга тагын берәр нәрсә әвәләп чыгармакчы була, ахырысы. Белеп булмый, моңа кадәр өләшкән шикелле өләшсәләр, алдагы елларда бу кинога Тукай бүләге дә бирүләре мөмкин. Татарстанның 160 миллион сум акчасына төшерелгән нәрсәне мәдәният түрәләре яманлый да, бүләксез дә калдыра алмыйлар бит инде.

Кайбер кино белгечләренең һәм җәмәгатьчелекнең сериал турында   фикерләре менә болайрак яңгырый.

«Увы, кинематографичность прозы осталась на бумаге, и всё что мы видим в фильме, не считая анимационных вставок, — лишь механический и довольно торопливый перенос сюжета на экран и избыточное музыкальное его сопровождение. За кадром осталось главное — мысли Зулейхи, ведь в книге мы не просто видим героиню на переднем плане, а всё время слышим её робкий и спрятанный глубоко внутренний голос» (Екатерина Визгалова, Кино-театр.ру)

«Этот пространный восьмисерийный фильм — длинный, как эшелон на восток, мрачный, как страх в пасмурном карантине, занудный, как жизнь в замкнутом пространстве, безжалостный, как коронавирус» (Александр Бобров, «Советская Россия»)

 «Мы имеем развесистую унылую клюкву, в которую из-за несостыковок, нелогичности и просто ошибок просто не веришь. Какая-то унылая антисоветская и антитатарская фантастика» (Владислав Хабаров, глава отдела научной реконструкции Национального музея Республики Татарстан)

Бу сериалның эшләнеп бетүенә инде бер ел булды. Ләкин аны күрсәтүне нигәдер һаман суза килделәр. Һәм халык өчен иң уңайсыз вакытта экраннарга чыгардылар. Короновирустан бикләнеп өйдә яшәргә мәҗбүр ителгән акчасыз, эшсез һәм психланган Рәсәй халкына тәмугтагы татар хатынының мәхәббәт тарихы бер тиенгә дә кирәк түгел иде. Әмма өйдә утыру сәбәпле, халык аны карарга мәҗбүр булды. Һәм нәрсә күрде: бертуктамый эчүче исерек НКВД начальниклары, хатын-кызларга бәйләнергә торган ерткыч кызылармеецлар, Зөләйха кайнанасының  өрәге – явыз Убырлы карчык. Шулар арасында Зөләйха йөри. Кем аның күзләрен ача? Сөяркәсе Игнатовмы? Әгәр сериал азагында күзләре ачылган хатынның эчке кичерешләрен, тетрәндергеч сүзләрен ишетсәк, бәлки бераз тынычланган да булыр идек. Ләкин сорауга җавап табылмады, боларның берсе дә булмады.

Автор тарафыннан романның чишелеше бирелмәгән. Сериал тәмамлангач, социаль челтәрләрдә барган бәхәсләргә чик куярлык түгел иде. Һәм мине иң гаҗәпләндергәне, беләсезме, нәрсә булды? Татар хатыннары Зөләйханың Игнатов белән бергә калмауларына зар елап, яшь түктеләр. Белмим, бу режиссерның белепме, белмичеме эшләнгән бердәнбер уңышлы финалы иде. Безнең татар хатыннары өчен рус белән калу трагедия түгел икән бит. Бу чынбарлык. Бүгенге көндә һәр биш гаиләнең берсе катнаш никахта яши. Меңәрләгән Йосыфлар кинодагыча Иосиф исемен йөртә. Менә милләтнең фаҗигасе кайда. Ә Зөләйха Казанга улы янына үзе генә кайтып төшә. Игнатов кайда? Чынлап яратканмы ул Зөләйханы? Юктыр дип уйлыйм. Чөнки аның Зөләйхага кадәр дә бер чекист кызы була инде. Зөләйха Игнатовтан улы Йосыфны поселениедән җибәрүен үтенә. Юк, ир ярдәм итми. Яраткан булса, шундук булышкан булыр иде. Бары үзен начальниклыктан аласыларын белгәч кенә, ашыга-ашыга Йосыфны үз улы ясап, туу таныклыгы язып бирә. Минем бабайлар да шушы чорда Лена елгасы буена кадәр Себергә сөрелгәннәр. Әмма алар сугышка кадәр үк ниндидер юллар белән кире Казанга кайтып төшәләр. Кулак хатыны булган өчен генә 60нчы елларга кадәр сөрген поселениесеннән китә алмаган Зөләйхага ышанып булмый. Игнатовны ни өчен эшеннән алалар, хәрби дәрәҗәләрен бетерәләр? Бу сорауга да җавап юк.

Мин һаман да бер сорауга җавап таба алмыйм. Зөләйха күзләрен ача һәм ул нәрсә күрә? Китапта да, сериалда да автор фикере, нәтиҗәсе күренми. Зөләйханың бәхете нәрсәдә? Үз ирен атып үтергән Игнатовның сөяркәсе булуны бәхет дип саный икән, димәк, бу әсәр татарларны руслаштырырга кирәклегенә өндәгән провокацион тауар булып чыга. Татар иреннән туган балалар рус фамилиясе йөртергә тиешләр.  Шулай итсәң, Рәсәйдә татарлар саны кимиячәк. Халык саны алуларында болай да татарны әллә ничәгә бүлеп, ничек киметергә белмиләр. Ә болай җайлы, фамилиясе рус булгач, рус дисең дә язып куясың.

Нинди генә әсәр булмасын, ул билгеле бер максат белән языла. Язучылар болай гына, әбием сөйләгәннәрне яздым әле менә дип, роман язарга утырмыйлар. Роман буенча сериаллар да тик торганнан гына төшерелми. Анда сәяси бурычлар һәм акча эшләү максатлары алына. Бу яктан сериалны төшерүчеләргә “5”ле куярга була. Моңа кадәр Россиядә татарларга каршы эшләнгән фильмнар шикелле “Зөләйха күзләрен ача” фильмы да үзе куйган мәкерле, астыртын максатына ирешкән. Татар әхлагына, тормышына, кием салымына, яшәү рәвешенә, теленә туры килмәгән күренешләр матур татар җырына төреп бирелә.(Әмма русларның күпчелеге ул җырларны яратмады). Төп рольне татар фамилияле рус хатыны уйный. Шулай булгач, тагын сезгә нәрсә кирәк, диделәр бугай кино ясаучылар, менә сезгә татарлар турында  кина. Тиешле акчаны бирегез дә, таралышыйк. Калганын үзегез карарсыз, янәсе…

Карадык. Күрдек. Күзләр ачылды. Секс, кан, советка каршы булган  әсәрләр мактала һәм хуплана икән. Сюжет кирәк түгел, ул монда юк та. Мондый сюжетларны “Сволочи” , “Штрафбат”, “Цитадель” һ.б. җитлекмәгән картиналарда күргән идек инде. Россия Мәдәният министрлыгы шушындый сериалларны пичәтләп кенә тора. Һәр ел саен нәкъ менә Җиңү көне алдыннан шундый советка каршы берәр нәрсә пәйда була. Ә беләләр микән алар Бөек Ватан сугышында 161 татарның Советлар Союзы Герое исеменә лаек булуын, 70 000 татарның орден-медальләр белән бүләкләнүләрен. Ул кан түгүләр, җиңүләр Яхина китабындагы аңгыра, вәхши Мостафалар аркасында булганмы, әллә батыр, курку белмәс, гаярь татар ир-егетләре аркасындамы? Сугыштан соң илне торгызуда татарлар бөтен халык белән бергә иңгә иң куеп тир түктеләр. Бүгенге искиткеч матур төзелгән, чит ил халыклары сокланырлык кыяфәткә кергән Казаныбызны күрегез. Яхинаның кол Зөләйхасы төзегәнме аны? Гомумән, сериал буена милләте, иле өчен берәр файдалы нәрсә эшләдеме ул Зөләйха?

Алга таба да шушындый романнар язылмасын, сериаллар төшерелмәсен өчен тизлек белән мондый пасквильләргә чик куярга кирәк. Бүгенге көндә яшәешкә җиңеллек күрсәтеп, милләтеңнән, телеңнән, ата-бабалар тарихыннан ваз кичү, үткәннәргә хыянәт кылу, киләчәктә аклана алмаслык җинаятькә үсеп әверелергә мөмкин!  Кайчан күзең ачылыр, и татар!?..

Милләт кыйбласы

                                                                 Фәрит Вафин

“Әйтәсе килә “ дигән сүз турында язарга булдым әле. Бик ачуны чыгарганга, телебезне ватып-җимергәннәренә чыдый алмаганга язарга булдым. Ун кешенең һич югы берәрсенә файдасы тисә дә, бик шат булыр идем. Бу сүзне татар телен камил белергә тиешле артистлар, алып баручылар, журналистлар һәм хәтта каләм әһелләре дә бик еш һәм бозып куллана.

Менә, мәсәлән, зур дәрәҗәле бер концертның алып баручысы вәкарь белән генә атлап сәхнәгә чыга да “ бу концертны оештырган фәлән фәләновларга зур рәхмәтебезне әйтәсебез килә” ди. Шушы теш сындыргыч сүзләр ачуны чыгара да инде. “Әйтәсе килә” дигән гыйбарә теләк-омтылышны белдерә. Әйтик, “ашыйсы килә”, тамак ачкан, әмма әлегә ашарга юк. Яки “ уйныйсы килә”, ләкин уйнарга ни кешесе, ни уены юк. Бу бары теләк кенә, эшләнмәгән эш. “Әйтәсе килә” белән дә нәкъ шулай. Алып баручының кемнәргәдер рәхмәт әйтәсе килә, ләкин әле ул уйлап бетермәгән. Әйтергәме бу кешегә рәхмәтне, әллә әйтмичә дә калдырып буламы? Әгәр ул шартлатып “фәлән-фәләновка зур рәхмәтебезне әйтәбез” дип белдерә икән, рәхмәт әйтелгән була. Җөмлә тәмамланган уйны белдерә, сөйләмгә хилафлык килми, тыңлаучылар татар сөйләмен төгәл һәм дөрес кабул итәләр.

Әмма инде “әйтәсе килә” дип таптанып тора икән, минем шикелле татар теле укытучылары, әйтәсе килгәч, нишләп әйтми икән соң бу, берәр дошманы түгелдер бит” дип уйлап утырырга мөмкиннәр. Чөнки “әйтәсе килү” белән “әйтү” икесе ике әйбер. Алар арасында зур аерма бар. Һәм боларны бутап әйтү бүгенге көндә  әдәбият-сәнгать әһелләре арасында модага керде. Дөресрәге, үзләре дөрес сөйләм үрнәкләре күрсәтергә тиешле кешеләр шулай әйтеп, үзләренең наданлыкларын күрсәтәләр.

Бер концерт барышында мондый “әйтәсе килүләр” унар-егермешәр тапкыр кабатлана. Ярый, алып баручыларның ялгыш-йолгыш такылдауларын бераз аңлап та була. Чөнки ул сөйләүчеләрнең күбесе туй-банкетлар алып баручы кешеләр. Аларның моңарчы акча санап, тел өйрәнергә вакытлары булмагандыр. Өстәл артындагы сәрхүшләргә тегеләй әйтсәң дә, болай әйтсәң дә барыбыр. Тавышың яңгыравык булсын да, сөйләгәндә сүзең генә бетмәсен – тукталып калма. Әмма сәхнәгә менгәч болай кыланма инде син, энем. Сәхнә – ул урам түгел. Анда кеше матурлык күрергә, татлы-иркә сүзләр ишетергә дип килә. Югыйсә, соңгы вакытларда сәхнәнең тәмам дәрәҗәсен төшереп бетерделәр.

Җырчы дип чыкканнары бертуктаусыз такылдый, сөйләргә чыкканнары җырлап җибәрә. Җырны, сөйләүне, биюне берьюлы башкаручы “талант ияләре” күбәеп бара.Татар сәхнәсе шундый виртуоз “артистлар” белән тулды. Һәм бер караганда, “әйтәсе килә” дигән сүзгә бәйләнү мондый балаганнарда (җырчыларның үзләренчә әйсәк, “солянкаларда”) күзгә кергән бүрәнә булып күренергә мөмкин. Әмма сүз атнага яки айга бер акча түләп керә торган концертлар турында гына бармый. Безнең хәзер тәүлек буе бертуктамый татарча җырлап торган “Майдан”, “ТМТV”, “Туган тел” (татар-башкорт) кебек каналларыбыз бар. Менә шушы каналларда бер үк җырчылар, бер үк сөйләүчеләр көнгә унар-егермешәр тапкыр һаман да шул бер җырларын башкаралар. Билгеле, мин аңлыйм, бу артистлар каналга тиешле акчаны түлиләр, ә тегеләре түләгәч, аларны әйләндерергә мәҗбүр булалар. Менә шундый әрсезлек, талымсызлык сәнгать дигән илаһи көчне үтерә дә инде. Бу студияләрдә берәү дә “әйтәсе килә”, “җырлыйсы килә” дигән сүзләрнең дөрес-ялгышлыгын тикшереп тормый, бары җырчының кесәсенә карый. Нәтиҗәдә, телне күпме дәрәҗәдә боза-пычрата алалар, шул кадәр бозалар.

Ярый, әле безнең “ТНВ”, ТНВ-Планета” кебек каналларда төрле тапшырулар алып баручы, интервьюлар алучы чын журналистларыбыз да бар бит. Менә аларның телне бозуларын берничек тә аклап булмый. Әмма алары да нәкъ шул. Тапшыруны алып баручы үзе чакырган кунагы белән әңгәмә корып утыра да, ахырдан ни ди? “Тапшыруга килгәнегез өчен минем сезгә рәхмәт әйтәсем килә”, ди. “Килгәнегез өчен сезгә рәхмәт!” дими, “рәхмәт әйтәсем килә”, ди. Сүзне өздереп, кистереп әйтә алмау, бәлки ул татарның куркаклыгыннан да киләдер.

Мин бу турыда күп уйландым. Татарча тапшыруларның зәгыйфьлеге, аларда кыю фикерләр әйтелмәү урыс илендә яшәгән татарның һәр сүзне үлчәп, чамалап әйтергә өйрәнүе нәтиҗәсе булырга тиеш. Татарстандагы руслар инде ничә еллар рус телен кысалар дип шау киләләр, Мәскәүгә хат арты хат юллыйлар. Берәү дә аларны милләтчелектә гаепләми. Инде татар мәктәпләрендә татар теле җан-тәслим кылды. Булдымы татар телен яклап күтәрелүче бер татар?! Юк, чөнки аңа милләтче пичәте сугылачак һәм… калганын үзегез беләсез.

Күрә торып телебез бетеп ятканда, бәлки минем язганнарым, “әйтәсе килә” белән сүз көрәштерүем, инәдән дөя ясарга тырышу кебек күренергә мөмкин. Әмма бу алай түгел. Чөнки сәхнәдә, телевизорда бертуктаусыз яңгыраган тел бозулар гади халык өчен нормага әйләнде. Шул ук телевизорда сөйләгән җитәкчеләр, табиблар, укытучылар, сыер савучылар – барысы да сүзләрен  “Рәхмәт әйтәсе килә” белән тәмамлыйлар. Димәк, инде болай сөйләү калыплашкан. Минем дә сәхнәдән “рәхмәт әйтәм” дип чын йөрәктән кемгәдер рәхмәтен әйтүчегә бик-бик рәхмәт әйтәсем килә. Әйтә алырмынмы икән?..

                                                                                Фәрит  Вафин

Короновируслы хәвефле каникул

Башка елларда язгы каникулны көтеп ала идек. Быел да бер-ике көн булса да ял итәрбез, саф һава суларбыз, башларны җилләндерербез, дип уйлаган идек. Барып чыкмады. Коронавирус афәте бөтен планнарны җимереп ташлады. Башта кайдадыр Кытайда башланган эпидимия безнең авылга килеп җитмәс кебек тоелды. Әмма инде укучыларны каникулга җибәргәндә үк бөтен аңлату эшләре: кулларны юуу, өйдән чыкмау, маска киеп йөрү кебек кагыйдәләр бик җентекләп аңлатылды. Бөтен каникул үз-үзеңне чикләүдә, ягъни башкалар белән аралашмау һәм урамга чыкмау тәртипләрен саклап узды.

Башка каникулларда бер атна буе мәктәпкә килмичә өйдә үз эшләреңне эшләп яту турында хыялланып та булмый иде. Быел мондый бәхет килде. Әмма моны бәхет дип әйтү ахмаклык булыр иде. Кулдан эш төште. Килгән сыерчыкларны күрү дә күзләргә ләззәт бирмәде. Өй тирәсендә селкенгәләп йөргән буласың инде шунда. Эш арасында телевизор экранына да күз төшә бит. Ә анда әйтерсең фронт хәбәрләре. АКШта фәлән кеше коронавирус белән үлгән, Италиядә яңадан меңәр кешегә вирус йоккан, Испаниядә үлгән кешеләрне күмеп бетерә алмыйлар. Шуларны ишеткәч, тыныч күңел белән эшләп йөреп булмый. Кая ул, тәмләп ашап булмый.

Урамда кеше калмады, этләр хуҗа булып калдылар. Кибетләрдә кеше юк. Чөнки инде авыл халкы ел буена җитәрлек токмачын, ярмасын, капчыклап он-шикәрен алып бетергән иде. Без кечкенә вакытта сугыш кинолары карап үстек. Безнең коронавируслы каникулдагы тормыш та нәкъ шул елларны хәтерләтте. Урамда йөрергә ярамый, полиция штраф салу белән яный.Тавыш көчәйткечле полиция машиналары бөтен авылны яңгыратып, урамга чыкмаска кирәклеген искәртеп узалар. Телефоннан аралашканда яман хәбәрләр тагын да күбрәк ишетелә. Ул арада үзебезнең илдәге хәлләр, Мәскәүдәге чирнең артканнан артуы шөбһәгә төшерә. Нишләрбез? Кая барырбыз? Бу чирдән ничек котылырбыз?

Инде хәлләр тагын да кискенләшә, коронавируслы кешеләрне Казанга кайтарып ташладылар. Ул арада Европа илләреннән үз районыбызга кайткан кешеләр дә бар дигән куркыныч сүзләр тарала. Маска сорап аптекага керүдән файда юк. Чөнки 20нче март тирәләрендә үк инде аптекаларда дезинфикция чаралары да, битлекләр дә юк иде. Шундый афәт килә, ә кеше маска да сатып ала алмый. Шунда мин хөкүмәткә ышанырга ярамый икән дигән фикергә тагын бер кат инандым.

Илбашы телевизордан һәр чыгышында тауар бәяләре күтәрелергә тиеш түгел, прокуратура барысын тикшереп тора дип әйтеп тора. Иртәгесен кибетләрдә карабодайның бәясе 6,2%ка, шикәр комы-13,5%ка, ә токмач 2,4%ка арткан була. Лимонның бәясе хәтта 350 сумга кадәр күтәрелде. Дару бәяләрен әйтеп тә торасы юк. Анда көн саен яңа бәя. Гадәттән тыш хәлләр килеп чыкканда мин үз-үземне саклап, өйдә качып утырудан башка бернәрсәгә дә өмет итә алмыйм икән бит.

Шул да булдымы XXI гасыр казанышы, безнең мактаулы инновацияләр, нанотехнологияләр. Күзгә күренмәс бер вирус бөтен дөньяны тезләндерде. Миллионлаган кешене эшсез калдырды, меңәрләгән кешене кабергә кертте. Әле алда ниләр көткәнне берәү дә әйтә алмый. Без бары 30нчы апрельгә кадәр өйдә утырырга тиешлегебезне генә беләбез.

 Өйдә утыр, ләкин укы!

Ә укулар бара. Укытуның ниндиләрен генә күрмәде инде укытучы башы. Һәм менә бара-бара читтән торып укытуга килеп җиттек. Укытучыны тик тоталармы соң? Әмма монда да мин илнең бик артка калганлыгын күрдем. Андый-мондый хәл булса дип, дистанцион укыту системасы эшләнмәгән, балалар өйрәтелмәгән булып чыкты. Дөрес, безгә тиз арада укыту чаралары тәкъдим иттеләр. Ләкин бит инде хәзер балалар өйдә. Шактыеның өендә компьютеры, ноутбугы юк. Бары кулларында телефоннары гына бар. Кайбер гаиләләрдә анысы да юк. Өйгә бер телефон. Әти, әни, өч бала бар. Нишләргә тиешләр? Мескен бала әнисенең я әтисенең эштән кайтканын көтеп утыра.(Эштән туктамаган кешеләр дә бар бит әле). Кайбер авылларда интернет эшләми, вайфай тотмый. Яки көне буе ут сүнеп тора.

Дистанцион укыту вакытында бала укытучыны күреп торырга һәм укытучы анда төрле рәсемнәр, презентацияләр күрсәтә алырга тиеш. Мондый укыту кабинетлары бар. Мин үзем интернеттагы төрле бизнес вебинарларда шактый укыган кеше. Шуңа күрә дистанцион укытуны шулай булыр дип күз алдыма китергән идем. Әмма…гасыр казанышы безгә тәтемәде, без телефондагы ватсап аркылы укытуга калдык.

Күршең белән, туганнар белән сөйләшеп алганда ул үзе искиткеч яхшы нәрсә. Иң зур өстенлеге – аның бушлай булуы. Ләкин фотога төшереп җибәргән рәсемнәр анда әйбәт күренми. Өстәвенә экраны бик кечкенә. Һәм менә безнең  балалар көне буе күзләрен чекрәйтеп телефонда үзләренә килгән биремнәрне укырга, күчереп язарга тиешләр булып чыкты. Һәр укытучы элеккеге расписание буенча үз дәресләрен укыта. Мин башта үзем бу гамәлгә шикләнебрәк караган идем. Шигем юкка чыга бара. Инде каникул бетүгә безнең укучылар кайчан укый башлыйбыз дип шалтырата башлаганнар иде. Телефоннан укуга кызыгыбрак тотындылар ахыры. Дәрестә булмаучылар юк дип әйтерлек.

Ләкин бу  уйлаганнан да җәфалырак эш булып чыкты. Укытучы өстенә тау кадәр эш өелде. Чөнки теманы аңлату өчен һәр дәрескә бик җентекләп әзерләнергә кирәк. Ватсапка куясы рәсемнәрне фотога төшереп, укучы күрерлек хәлгә китерергә, язасы эшләрне бик әйбәтләп аңлатырга, аннан күнегүләр эшләтеп, билгеләр куярга өлгерергә кирәк. Күпме генә эшләсә дә, укытучыга барыбер ышанмыйлар. 9нчы апрельдән көндәлек эш отчетын сорый башладылар. Укытучы көн саен һәр класста нәрсә укыткан, нинди тема узган, нәрсәләр аңлаткан, нинди өй эше биргән – барысын-барысын  язып администрациягә тапшырырга мәҗбүр ителде.

Бер –ике көндә күзсез калган булыр идем (тфү-тфү!) , әле ярый бу хәлләр башланганчы ук ватсапны компьютерга урнаштырган идем. Зур экранда рәхәтләнеп эшләп утырам.Тагын шунысы да бар. Чаллы укытучыларына кушкан шикелле безгә дә маска тегәргә кушсалар, кая барыр идең? Болай ичмасам, үз өеңдәге диванда утырган килеш белем бирү хезмәтен дәвам итәсең. Эш төнге 11-12ләргә кадәр сузыла сузылуын. Чөнки балалар өй эшләрен бик озаклап эшлиләр. Белмим, ул дистанцион укытканда өй эше бирүне кем уйлап чыгаргандыр. Берәр көн булса да үзләренә укыттырып карыйсы иде ул адәмнәргә.

Хәер, ата-аналарның күбесе белде бу укытуның җәфасын. Социаль челтәрләрдә укытучыларны хәтта фашистлар дип атый башладылар. Соң, җәмәгать, укытучы гаепле түгел бит инде боларга. Әнә Мәскәүдә беләләр укытучының ничек азапланып укытканын, шуңа күрә укытучыларга дистанцион укыткан өчен хезмәт хакларына өстәп түләячәкләр, ди. Бездә өйдә утырдыгыз дип кисмәсәләр ярый инде. Мәскәү кайда да, без кайда? Кемнәргәдер өстәр өчен кемнәрнекендер кисәргә кирәк бит әле. Анысын әйбәт беләбез, чөнки үзебез киселгән халык…

Карантиндагы авыл

Карантин сүзен 9нчы сыйныфта укыган вакытта ишеттем. Сигезне бетергәч, мин Шушмабаштагы урта мәктәпкә йөреп укыдым. Көз көне шикелле иде. Шимбәдә авылга кайтабыз. Бер кайтканда шундый хәлгә тап булдык. Юлга, якындагы каен полосасыннан кисеп алынган агачлардан, аркылы киртәләр ясап куйганнар. Һәм бер киштәгә кара хәрефләр белән зур итеп “Ящур. Карантин” дип язу кадакланган. Ул заманда хайваннар арасында шундый йогышлы авыру килеп чыккан иде ахрысы. Юлның ике ягы да ачык. Инде әйләнеп үткән ат юлы да төшә башлаган. Кем инде юлга аркылы куйган киштәгә карап, барган юлыннан кире борылсын, ди. Без дә шикләнә-шикләнә читләтеп үттек тә авылга таба тәпиләдек. Авылларга керү юлларында менә шундый “карантин” дигән язулар күрергә туры килде әле шактый вакыт.

Заманалар үзгәрде. Карантинның нәрсә икәнлеген чын-чынлап та күрергә язган икән. Ул вакытларда карантин шул язулардан ары ерак китә алмагандыр. Бернинди юлларда туктату, штраф салу дигән нәрсәләр булмады. Ә бүгенге коронавирус карантины коточкыч штрафлары белән килеп басты. Штраф салу дигәндә Рәсәй полициясенә тиңнәр дөньяда юктыр. Әле ярый авылда яшибез. Югыйсә, айлык пенсия акчасы күптән штраф түләүгә китеп бетәр иде. Шәһәрдәгеләр тилмерә әнә.

Ул штраф салу системасы юньләп эшләнмәгән, халык аның асылын аңламый. Аннан бит бездәге законнарны тегеләйгә дә, болайга да бик җиңел бөгәргә мөмкин. Ләкин ничек кенә бөксәң дә, ул шапылдап хәерче халык җилкәсенә килеп төшә.

Испаниядән коронавирус йоктырып кайткан җырчы Лев Лещенко авырып, милли геройга әйләнде әнә. Кайту белән ул өенә кереп бикләнергә я тикшерелергә тиеш иде. Әмма аның вакыты булмый. Крутойның туган көне банкетына ашыга. Һәм шуның белән йөзләгән кешене куркыныч астына куя. Безнең авылның бер пенсионеры шулай кыланып йөрсә, аны күптән 50 меңгә штрафлаган булырлар иде. Ә Лещенко “Пусть говорят” тапшыруына килеп, күкрәген киереп утырды, хәтта җырларга да маташты әле. Менә шундый законнар илдә. Шулай булгач, авыл кешесе штраф түләүдән куркып, өйләреннән башын чыгарырга да куркып яши хәзер.

Каникулга киткәндә китаплар мәктәптә калган иде. Дистанцион укыта башлагач, китаплар кирәк булды. Бисмилланы укып, биткә маскалар элеп, мәктәпкә төшәргә туры килде. Куркыта, каһәр! Алдагы көннәрдә генә полиция машиналары урамнарда йөргәннәр иде. Урамда кеше юк дип әйтерлек. Биш-ун кеше очрагандыр. Барысы да маскадан. Күрешү юк, сөйләшү юк. Әйтерсең бөтен кешегә коронавирус чире йоккан. Кешеләр бер-берсенә шикләнеп, сәерсенеп карыйлар кебек. Белмим, әллә маскадан булганга шулай күренде, әллә… Башта тиз-тиз генә мәктәптән китапларны алып чыктым. Юл уңаеннан аптекага, бер-ике кибеткә кереп чыктым. Аннан, элдерт тизрәк өйгә.

Инде ун көнләп коронавируслы урамга аяк баскан юк. Бәлки тиешеннән артык шикләнәбездер. Чөнки өй тәрәзәсеннән берән-сәрән булса да, үтеп киткән машиналар күренгәли. Әмма элекке шикелле кирәксә-кирәкмәсә урамда йөрүчеләр юк хәзер. Законнарны әйбәт үтибез. Кызганыч, өйләреннән чыкмаучыларга акча бирмиләр. Эшсез яткан авыл халкына ярап куяр иде, диюем. Өйләрдән чыгу тыелгач, кешеләрне ничек яшәргә кирәклегенә өйрәтә башладылар. Ябылуда күп ятсаң әллә нинди психик чирләр, депрессия башлана икән. Бәхеткә каршы, монысы тагын безнең авыл агайларына кагылмый. Яз көне өйдән чыкмыйча ятып була димени. Кардан арчылган ишек алдын, бакчаларны тырмалап чистартып, себереп чыктым. Алмагач-чияләрне акшарладым. Карлыган-кура агачларын агуладым. Печән җиренә ашлама сиптем. Бер көнне хатын белән бергәләп көне буе умарта кортларын карадык. Мактанып яза дип көлмәгез. Һәр хуҗалыкта бара торган эшләр болар. Әле аның көн саен калдырып булмый торган хайван карау, аларга азык пешерү, тирес түгү кебек санап бетергесез эшләре күпме. Димәк, депрессия дигәннәре бездән читтә йөриячәк. Авылда короновирус дип эш туктала алмый. Туктасаң, ачтан үләсең. Пенсия акчасы коммуналь хезмәтләргә түләргә һәм аптектан дарулар алырга гына җитә ул хәзер. Менә Алла боерса тиздән басулар өлгерер. Тырмалау, чәчү эшләре башланып китәр. Авыл халкы җиң сызганып эшкә ябышыр. Табигать тә, кешеләр дә иркен сулыш алыр. Короновирус дигән зәһмәт бездән куркып, ничек килгән булса, шулай китеп тә барыр әле.

Фәрит Вафин