Мөгаллим язмалары

 “Рәхмәт һәркем өчен рәхәт” дигән кечкенә бер хикәя бар. Идрис Туктар язган аны. Бу гыйбрәтле хикәя мәктәп дәреслекләренә кертелгән. Аның эчтәлеге болай. Малай кибеттән Хафиз бабайга икмәк алып кайтып бирә. Шуның өчен бабай аңа рәхмәт әйтә. Малай да бабайның рәхмәтенә каршы рәхмәт белән җавап бирә.

-Икмәк алып кайтучы син үзең ич,нигә миңа рәхмәт әйтәсең?- ди Хафиз бабай.

-Рәхмәткә каршы рәхмәт тагын да рәхәт,-дип җавап бирә малай.

-Хак сөйлисең: рәхмәт һәркем өчен рәхәт,- ди Хафиз бабай куанып.

Уч төбе кадәр шушы хикәягә күпме мәгънә сыйган. Мондагы һәр сүз, һәр җөмлә күңелгә сары май булып ята. Бу хикәяне балалар белән укыган саен укыйсы килә. Соңыннан мин уйланып йөрим. Рәхмәт сүзе ни өчен күңелне җылыта? Рәхмәт әйтү нигә үзеңә дә, рәхмәт сүзен ишеткән кешегә дә куаныч бирә? Балаларга да шул сорауларны бирәм.Бүген кемнәргә рәхмәт әйттегез? Сезгә кемнәр рәхмәт әйтте? Ни өчен? Куана-куана сөйлиләр.

“Рәхмәт” сүзенең сере нидә?

Психологлар әйтүенчә,”рәхмәт” сүзенең зур тәэсир итү көче бар. Мәсәлән,Роберт Эммонс  “рәхмәт”  сүзе бөтен тормышны үзгәртә ала,ди. Психолог фикеренчә, кешеләрдә яхшылык күреп,рәхмәт әйтә белгәннәр оптимист, юк-барга борчылмый,булганына шөкер кыла.Алар җиңелрәк яши.Гел борчу-мәшәкатьләр эчендә яшәгән, үз эченә бикләнгән кешеләргә  психологлар башкаларга рәхмәтле булырга куша. Шул рәвешле аларның  кешеләргә игътибары арта.Авыр уйлардан арына,башкалар белән аралаша башлый.

 Кемгә дә булса рәхмәтлелек хисен кичергәндә, кеше үзен физик яктан да,рухый яктан да яхшырак тоя.Бу – фәнни расланган факт. Берәү сиңа ярдәм итеп, син аңа “рәхмәт” дисең икән, бу коры сүз әйтү генә булмый.Бу – син аңа үзеңнең йөрәк җылыңны,бер кисәкчегеңне дә бирү дигән сүз.

 Рәхмәт әйтү һәм аны башкалардан ишетү яшәргә көч бирә.Кемгәдер булышып, “рәхмәт” ишетү бәхет хисе тудыра.Игътибар иткәнегез бардыр: рәхмәт әйткәндә кеше һәрвакыт елмая.Ишетүченең дә кәефе күтәрелә.Ул да шуннан башкаларга рәхмәт әйтергә өйрәнә.Бу сүз бүгенге кырыс, стресслар белән тулган заманда кеше күңелен йомшартырга сәләтле булуы белән аеруча кадерле.

Япония галиме Масару Эмото су катып, кристаллар барлыкка килгәндә, төрле сүзләргә  су кристалларының төрлечә формалашуын  ачыклаган.Ул ике шешәгә су салып суыткычка куйган. Шешәләрнең берсенә “Рәхмәт” , икенчесенә “Син-юләр” дигән сүзләр язып ябыштырган. “Рәхмәт” сүзе язылган шешәдә кристаллар искиткеч матур булып формалашканнар. Ә икенче шешәдәге кристаллар эре һәм тупас булган. Кешедәге уңай эмоцияләр, дога укулар яхшы сүзләр суга уңай йогынты ясый. Ә начар,сүгенү сүзләре киресенчә,тискәре йогынты ясый икән.

 Рәхмәт сүзләрен кешеләргә генә түгел, беренче чиратта Аллаһы Тәгаләгә әйтергә кирәк.Чөнки кеше бөтен яшәеше, барлыгы белән Аңа бурычлы.Иртән йокыдан уянып. бу якты дөньяны күрәсең, үз аякларың белән йөреп китәсең,хәләл көчең белән гаиләңне туйдырырлык нигъмәтләр табасың икән- шуларга шөкер итәргә кирәк.Шөкер итү – Аллаһка рәхмәт әйтү ул. Шөкер иткән кешенең тормышы тыныч һәм бәрәкәтле була.Үзенә рәхмәт әйтүчеләрне  Аллаһы Тәгалә рәхмәтеннән ташламас. Әмма рәхмәт йөрәк түреннән чыгарга тиеш.

Рәхмәтле булырга өйрәнү.

Шушы язманы башлап җибәргән хикәяне укыганнан соң, мин балаларга көн дәвамында үзләренә әйтелгән рәхмәтне һәм үзләренең кешеләргә әйткән рәхмәтләрен язып барырга кушам.Алар моны бик кызыксынып башкаралар.Кайберләре көнгә хәтта утызар рәхмәт җыя.Шуның белән  алар рәхмәт сүзен ишетү өчен башкаларга да аны әйтергә кирәклеген аңлыйлар.Соңга таба рәхмәт әйтүнең язып кую өчен генә түгел,ә чын күңелдән әйтелгән булуын аңлату эшләре алып барыла.Балаларның да, зурларның да якын кешеләренә рәхмәтле булулары кирәк.

Рәхмәтле булырга өйрәнү өчен кешеләрдән, заманнан зарланудан туктагыз.Күршеләрегездән көнләшмәгез, акчасы күп булганнарга кызыкмагыз.Болар кәефне кыра торган уйлар.Яхшылыкның кадерен белмәүчеләрнең күбесенә көнләшү хас.Иреңнән яки хатыныңнан көнләшү – иртәме,соңмы гаиләне таркатуга китерә.Үзең белән яшәгән,балаларыңны карап-үстергән кешегә рәхмәтле булу кирәк.

Ирешкән уңышларыгыз өчен Аллаһы Тәгаләгә рәхмәт әйтегез.Кешегә бирелгән сәләт бары аннан.Табигать-анага рәхмәтле булыгыз.Табигатьнең һәр урыны һәм мизгеле үзенчә матур. Шуны күзләрегез белән күрә һәм күкрәгегезне тутырып һавасын сулый аласыз икән – сез бәхетле.Бу бәхет өчен рәхмәтле булырга кирәк.

 Бер белмәгән чит кешеләргә дә рәхмәт әйтегез.Бу бигрәк тә шәһәрдә яшәүчеләргә кагыла.Чөнки авылда торучылар бер-берләренә чит була алмыйлар.Алар көн саен күрешеп-очрашып торалар.

 Кимендә көнгә бер тапкыр “рәхмәт” сүзен ишетергә кирәк.Моның өчен мөмкинлекләр адым саен чыгып тора.Олы кешеләргә ярдәм итәргә,үз өеңдә хатыныңа булышырга,туганнарыңның хәлен белешергә мөмкин.Башкаларга игелек эшләмичә, үзең дә рәхмәтле була алмыйсың.

 Бер- беренә “рәхмәт” әйтү татар халкының бик күркәм гадәте.Бер рәхмәт мең бәладән коткарыр диләр.Бу чыннан да шулай.Табиблар фикеренчә, рәхмәтлелек хисен еш кичерүчеләр тыныч йоклый һәм авыруларга бирешмиләр.

“Рәхмәтле булу законы”.

Тулырак…

   

 Арча районының Яңа Кенәр авылында “Сәламәтлек мөмкинлекләре чикләнгән балалар өчен мәктәп-интернат”  дип аталган уку йорты бар. Монда бүгенге көндә 142 бала белем һәм тәрбия ала.Аларның 72се – инвалид. Әмма укытучылар өчен аларның барысы да бертигез, якын һәм кадерле. Һәр балага бертөрле белем-тәрбия бирелә. Барысы да республика психологик медицина комиссиясе тарафыннан махсус шушындый мәктәпләрдә укырга тиеш дип табылган балалар.

Тормыш булгач,сәламәт булмаган балалар да дөньяга килә.Статистика андый балаларның саны кимүгә түгел, ә артуга баруын күрсәтә. Бу балаларның гаиләләре дә бик чуар. 49 бала – күп балалы гаиләләрдән.12се – кыен, 34е – тулы булмаган гаиләдә көн күрә. Тәрбиягә алынган балалар да бар. 17се – шундый. Бирегә якын-тирәдәге 5  районнан киләләр.

Мәктәпнең төп бурычы.

 Бу мәктәптә тәрбияләнүче балаларның акыл үсешләре тоткарланган яки зәгыйфь үскән.Бу авыру түгел.Ләкин аларның дөньяны кабул итүдә һәм фикерләүләрендә төрле тайпылышлар һәм тоткарлыклар була. Мондый балалар белән эшләү зур түземлелек, тәҗрибә һәм осталык сорый. Шуңа күрә мондагы 45 укытучы-тәрбиячеләрнең барысы дип әйтерлек югары педагогик белем өстенә махсус  дефектологик-психологик белемгә дә ия.

 Шунсыз эшләү мөмкин түгел. Чөнки һәр балага индивидуаль якын килергә кирәк. Аның фәннәрне өйрәнү мөмкинчелекләрен өйрәнеп белү – эшли башлауның беренче адымы. Икенчесе – белем һәм тәрбия бирүнең дөрес юлын сайлау.  Бу эштә мәктәптә педагог-психолог, укытучы-логопедлар булу балаларның акыл үсешендәге тайпылышларны төзәтүгә уңай этәргеч бирә.

  Мәктәптә шулай ук  өстәмә белем бирү педагогы, музыка укытучысы, ике шәфкать туташы һәм врач-педиатр бар. Барысының да бурычы бер – акыл үсешләре тоткарланган балаларны тормышка әзерләү, аларны мөстәкыйль яшәргә өйрәтү. Заман бик катлаулы: адым саен ялган, урлашу, көчсезләрне кимсетү-җәберләү. Мәктәпне бетергәннән соң һәр бала тормышта үз урынын таба белергә тиеш. Мәктәптә үзләштергән  һөнәр һәм тормыш күнекмәләре  белән  үзен һәм гаиләсен яшәтерлек  материаль байлыклар булдыра алса, укытучы һәм тәрбиячеләрнең хезмәтләре бушка китмәгән дигән сүз.

Укыту.

Соңгы ике елда рәттән үткәрелгән мәктәпне төзекләндерү эшләре аны танымаслык итеп үзгәртте.Биредәге сыйныф бүлмәләре, спортзал, клуб,ишек алдындагы уен мәйданчыклары ялт итеп тора. Сыйныф бүлмәләре укыту өчен кирәкле җиһазлар белән тулыландырылган. 9 кабинетта интерактив такталар эленеп тора. Проекторлар бар укытучыга җитәрлек.

 Мәктәптә дәресләр гадәти мәктәптәге кебек үткәрелә. Ләкин бу тыштан караганда гына шулай күренә. Гомумбелем мәктәпләрендәге физика, химия, алгебра, чит тел,  геометрия,сызым кебек фәннәр бөтенләй укытылмый. Иң күп дәресләр хезмәт укытуга бирелә.Мәсәлән, 8-9нчы сыйныфларда хезмәт дәресләре атнасына 12 сәгать керә. Һәм алар ул дәресләрдә штукатур-маляр һөнәренә өйрәнәләр. Тугызынчы сыйныфны бетереп чыкканда укучылар имтихан тапшырып, кулларына штукатур-маляр һөнәрен үзләштерүләре турында таныклык алалар.Түбәнрәк сыйныфларда укучы кызлар тегүче һөнәрен үзләштерәләр. Ә малайлар хезмәт мастерскойларында агачтан, тимердән төрле әйберләр ясыйлар.

 Сыйныфларда балалар күп түгел. Күбесендә – 10-12 укучы.Әмма шул 10 баланы укыту кайчагында 20 баланы укытуга караганда да читенрәк.Чөнки берәүләре тиз ярсып, кызып китүчән. Икенчеләре, киресенчә,бик акырын. Өченчеләре психик яктан сәламәт түгел. Болай да яралы күңелле балаларга ачулану, тавыш күтәрү, кисәтү ясау үзен акламый.

 “2”ле куеп та куркытып булмый аларны. 8нче сыйныфка җитеп тә иҗекләп укучы яки бүген укыганын иртәгә бөтенләй онытучы укучылар булу бу мәктәп өчен гаҗәп түгел. Андый балалар индивидуаль программа буенча укытылалар. Бер сыйныфта хәтта ике-өч махсус төркем булырга мөмкин. Укытучы 45 минут эчендә шуларның һәрберсе белән аерым-аерым эш алып барырга тиеш.

 Ата-аналарга, әгәр балалары сәламәт булмаса, баласын мондый мәктәпкә бирүдән курыкмаска кирәк.Чөнки бирегә килгәч, бала үз ишләре арасына эләгә. Гадәти мәктәптә коррекцион эш алып барылмый. Укырга өйрәнә алмаган бала шул укый-яза белмәгән килеш мәктәптән чыгып китә. Үз эченә бикләнгән, сөйләшә-аралаша белмәүче шәхес формалаша. Ә мин сөйләгән шикелле мәктәпләрдә  уңай психологик халәт, коррекцион укыту методикасы нигезендә һәр бала укырга-язарга өйрәнә. Аның белән генә чикләнеп калмый.Социаль көнкүреш юнәлеше дәресләрендә үзен карарга,йорт-җирне тәртиптә тотарга, тегәргә-чигәргә һәм башка төрле хезмәт күнекмәләренә, хәтта яңа туган баланы биләргә өйрәнә. Тулырак…

Сагыну.

Яңа ел якынлашуын иң элек балалар сизә. Чөнки бала күңеле самими,эчкерсез. Ә менә зурларны тормыш мәшәкатьләре баскан. Аларның бәгырьләренә кышкы кар салкыны сеңгән. Әле ярый Яңа ел тылсымына кушылып күңел ачарга шул балалар  бар. Алар булмаса , өлкәннәр яңа ел килгән-киткәнен сизмәсләр дә иде. Яңа ел алдыннан зурларга да бала акылы керә. Ниндидер могҗиза булыр кебек. Могҗиза булып,тормышлар яхшырыр,сәламәтлек ныгыр кебек тоела башлый. Кешеләрнең бер-берсенә игътибарлары арта, йөзләрдә елмаю барлыкка килә ,күңелләр нурлана. Һәм хатирәләр яңара…Бу көннәрдә һәркем үзенең балачагын һәм балачагындагы Яңа елларын сагына. Ә ул хатирәләр шундый якын – кичә генә булган кебек. Шундый җылы – аларны онытасы , тарих тузанында һич кенә дә күмеп калдырасы килми.

Мәктәпне бизәү.

Балалар мәж килеп мәктәп залын бизиләр. Түшәмгә ялтырап торган шундый матур шарлар, ап-ак кар бөртекләре эләләр.Зур малайлар элә , кечерәкләре аларга китереп , биреп тора. Үзләренең күзләре ут булып яна , аяклары идәнгә тими – кая басканнарын белмиләр.

Без дә бизи идек мәктәп залларын.Ләкин без укыганда мондый уенчыклар юк иде.Барысын да укытучылар белән бергә үзебез ясый идек.Башта кәгазь битләрен төрле төсләргә буыйсың. Буявы кипкәч битләрне тасмалап кисәсең.Шул тасмалардан келәй белән ябыштырып боҗралар ясыйсың.Аннан боҗраларны бер-берләренә чылбыр итеп тоташтырасың. Озынлыгы өчәр-дүртәр метр булган шул чылбырларны чыршы куела торган зал түшәменә эләсең.Классларны да шулай бизи идек.Искиткеч матур , искиткеч бизәлеш була иде бу. Әле дә күз алдыннан китми. Бу эш атна буена сузыла торган иде. Бүгенге шикелле ике-өч сәгатьтә генә мәктәпне Яңа ел бәйрәменә әзерләп булмый иде.

Аннан безнең мәктәптә бер классны кышкы урман итеп бизиләр иде. Бөтен парталарны чыгарып бетерәләр. Ак җәймә белән каплап эскәмияләр куялар, чын кечкенә чыршылар утыртып чыгалар.Стеналарга балалар ясаган рәсемнәр эленә.Түшәмнән кар бөртекләре  асылынып тора. Кар бөртекләрен кечкенә мамык шарчыкларны җепкә тезеп үзебез ясыйбыз.Бөтен класс түшәмен җепкә тезелгән мамык-карлар белән бизәгәч, нәкъ кар яуган төсле булып тора иде. Мәктәпнең чыршы бәйрәмен карарга ярты авыл килә торган иде. Бу бүлмә шул килгән кешеләр кереп ял итеп алсын , сөйләшеп утырсыннар өчен әзерләнгәндер , мөгаен.

Уенчыклар, битлекләр.  

Аннан китә иде чыршыга элү өчен уенчыклар ясау. Катыргыдан төрле фигуралар кисеп, кар бөртекләре ясап рәхәтләнә идек. Чыршыда үзең ясаган уенчыкны күреп ләззәтләнүнең нәрсә икәнен бүгенге балалар белми шул.Күз явын алырлык уенчыклар алар өчен җансыз. Матур шарлар , ялтыравык кәгазьләр, көмеш тасмалар бүген әлеге чыршыда бик матур , әмма алар күңелдә сакланмаячак. Чөнки аларда балаларның хезмәте юк , аларга күңел җылысы салынмаган. Аларны ярату , истә калдыру мөмкин түгел.

Уйлый торгач , тагын бер уй килде. Чыршы бәйрәме өчен безнең бүгенге укучылар бернәрсәне дә үзләре ясамыйлар икән бит. Әзер уенчыклар ,әзер киемнәр…

Нинди генә битлекләр , киемнәр юк хәзер кибетләрдә. Аю булып киенәсең килсә – аю киеме , төлке булып киенәсең килсә – төлке киеме.Теләгәнен сайлап ал. Ә без һәр киемне үзебез тегә идек. Чөнки кибетләрдә булмады. Булырга тиештер дип тә уйламый идек.Минем иптәш малай белән берничә елкада колун булып киенүләр нык истә калган. Ватман кәгазеннән бөтен йөзне каплый торган конус эшләнә: күз,борын урыннарына тишекләр ясала.Аны кеше йөзе кыяфәтенә кертеп буыйсың, очына чуклар тагасың.Ә кия торган чалбарның бер балагы кызыл , икенчесе кара була торган иде. Бөтен эш Кыш бабайны әле арттан , әле алдан килеп котыртып йөрүдән гыйбарәт. Ну кызык,көләләр.Әле ахырдан атна буе сөйлиләр : бигрәк кызык булдыгыз диләр. Ничек онытасың инде шундый яңа елны.  Чыршы әйләнүләр ничек онытылсын?!  Кием-салым – барыбызда да бер чама , әти-әниләрнең иске күлмәк-ыштаннарын бозып тегелгән төрле җәнлек киемнәре. Ул Кар кызы белән Кыш бабайны чакырган әкияти мизгелләр… Тулырак…

Ярлымы син, әллә хәерчеме?

Хөрмәтле, дустым! Яңа ел мәшәкатьләре белән тыз-быз килеп йөргән көннәрдә синең хөкемеңә тагын бер мәкалә тәкъдим итәм. Кәефне күтәрә торган күңелле язма түгел. Ул – ярлылык турында. Туйган хәерчелектән дип газетаны читкә алып куярга ашыкма. Мәкаләдәге күпләгән саннар сине куркытмасыннар. Алар безнең ничек яшәвебезне күрсәтүче хәвефле саннар. Без бит Яңа елдан һәрвакыт яхшылык кына көтәбез. Монда язылганнар да иске елда калып , яхшы якка үзгәрешләр башланса иде дип телик. 

Ярлы кеше нинди була?

 Ярлылык төшенчәсе Россиядә гел үзгәреп тора. ВЦИОМ уздырган сорашулар буенча,  россияннар гаиләдәге һәр кешегә керем 15000 сумнан   (бер айга) ким булса, үзләрен ярлы гаилә дип саныйлар.

Иң кирәкле ихтыяҗларны (ашау-эчү, киенү, торак) канәгатьләндерү мөмкинлеге булмау ярлылыкны күрсәтә. Икътисад өлкәсендәге белгечләр һәм социологлар фикеренчә, ярлылык дәрәҗәсен билгеләү хәзерге вакытта бик томанлы. Россияннарның 1/3 өлеше өчен машинаң булмау һәм чит илләргә чыга алмау – ярлылык санала.

Халыкның төп өлеше өчен ярлылык – хезмәт хакыннан хезмәт хакына яшәү ; арзанлы , сыйфатсыз ашамлыклар белән туклану; базардан алып киенү һәм бурычларың булу. Ничек кенә әйләндерсәк тә, безнең турыда гел кайгыртып торучы сөекле хөкүмәтебез кешегә яшәү өчен иң түбән чикне күптән билгеләп куйган инде. Бүген ярлылыкны күрсәтүче бу чик- гаиләдәге һәр кешегә бүлгәч килеп чыга торган сан – 9700 сум. Илдәге 20 миллионнан артык кеше шушы акчага көн күрә. Бу халыкның 14%ы яки  Рәсәй илендә яшәүче һәр җиденче кеше дигән сүз.

Чыннан да шулаймы?  Калган бөтен халык муллыкка тиенеп яши микән? Статистика керемнәре яшәү минимумыннан ким булганнарны гына ярлылыр рәтенә кертә. Пенсионерлар бөтенләй исәпкә алынмый. Яшәү минимумыннан ким булган пенсия алучылар – 16,7%. Пенсияләренә өстәмә түләү алучыларның саны – 5,3 млн. Ә уртача пенсиянең күләме 11,9 мең икәнлеген исәпкә алсак , 43,8 млн.пенсионерны да ярлылыр рәтенә кертеп була. Чөнки аларның пенсиясе яшәү минимумыннан 2,5меңгә генә артык. Билгеле , закон чыгаручылар бу аерма шактый зур һәм ул ярлылырны уртача яшәүчеләрдән аерып тора диләр. Көлке булса да әйтмичә булмый. Бу 2,5 мең акча бюджетта укучы студентка яшәү һәм уку өчен җитәрлек акча икән. Әмма Росстат биргән мәгълүматларга ышанып бетәргә ярамый. Чөнки бәяләр котырып үскән заманда бу акчаның бәясе бөтенләй төшеп бетәргә мөмкин.

Коры куаныч 

 Әмма безгә борынны салындырып утыру килешми, куанырга кирәк. Чөнки РФ Хезмәт һәм социаль яклау министрлыгы хәерчелекне бетерү буенча бер матур проект әзерләп ята. Алар аз керемле гаиләләрне барлап, аларга адреслы матди ярдәм күрсәтергә җыеналар , шулай ук эшкә урнаштырырга да ярдәм итәчәкләр, имеш. Имеш димичә булмый , чөнки әкиятләрдәге шикелле мондый булышу турындагы имеш – мимешләрне  без күп тапкырлар ишеткән халык.

Тәҗрибә мәйданчыгы булган Татарстанда һәм тагын алты төбәктә моны сынап карамакчылар. Бездәге ярлылыр баеп китсә, ил буенча да ярлылырга “һөҗүм” башларга уйлыйлар. Уйламый хәлләре юк , чөнки Президент В.Путин үзенең май фәрманы белән 2024 елга илдәге хәерчеләрне ике тапкыр киметергә боерды. Бетерергә түгел , киметергә! Соңгы егерме елда мондый боерыкларның инде чутын оныткан халык өчен монысы да шул коерык кына булып калмагае.

 Ярлылыкның төгәл саннарын һәм сурәтен куллану кәрҗинендә күрергә мөмкин.

Кәрҗин нәрсә ул?

Кулланучы кәрҗине – кешенең бер елга җитәрлек ихтыяҗлары җыелмасы ул. Аңа кеше ел дәвамында куллана торган хезмәтләр, кием-салым, аяк киеме кебек товарлар һәм бер елга җитәрлек азык-төлек исемлеге кергән. Һәр төбәк әлеге кәрҗинне үзе төзи. Татарстанда 2013 елда Дәүләт Советы кабул иткән закон гамәлдә. Анда кешегә ел буена җитәрлек ризыкларның күләме һәм төрләре билгеләнгән. Гомуми яшәү минимумы 8334 сумны тәшкил итә.  Татарстанның Министрлар Кабинеты каршындагы икътисади һәм социаль тикшеренүләр үзәгеннән алынган мәгълүматлар буенча, эшләүче кешеләр өчен куллану кәрҗиненең 3934 сумы – ашамлыкларга, 1787 сумы кием-салым һәм азык-төлек булмаган башка кирәк-яракларга, 2180 сумы – төрле хезмәтләр өчен, 976 сумы салымнарга каралган. Депутатлар 2019 елда Татарстанда пенсионерларның яшәү минимумы күләмен 8 232 сум дәрәҗәсендә билгеләргә тәкъдим итте.

Яшәү кәрҗине кешенең яшәве өчен кирәкле булган чыгымнар суммасына тигез булырга тиеш.Чынлыкта ул аңа туры килми. Яшәү кәрҗине турыдан туры яшәү минимумына , ә 2018 елдан минималь хезмәт хакына да йогынты ясый башлады.Аның эчтәлеге аңлашылып бетмәсә дә, эшләү механизмы бик гади. Росстат квартал саен куллану кәрҗиненең бәясен исәпләп чыгара һәм шуның нигезендә яшәү минимумы билгеләнә. 2018 елның 1 маеннан минималь хезмәт хакы яшәү минимумының 100%ын тәшкил итә. Тулырак…

“Әрәмтамаклар” салымы кире кайта.

Соңгы берничә елда милек,транспорт салымнарын түләү-түләмәүне эш урыннарында тикшерә башладылар.Димәк, эш бирүчеләргә салым оешмаларыннан ниндидер басым ясала, шулай булмаса,андый төпченүләр булмас иде.Мөгаен,түләмәүчеләр арткандыр.

Бу өлкәдә безнең хөрмәтле депутатларыбыз  үрнәк күрсәтәләр.Үзләрен сайлап куйган сайлаучыларның нинди юллар белән генә булса да тиеннәрен каерып алу өчен әллә нәрсәләр уйлап чыгаралар.Менә рәхим итегез,өр-яңа салым авторы: “Бердәм Русия” депутаты Сергей Вострецов эшсезлеккә салым кертергә тәкъдим итте.Бу нәрсә дигән сүз? Беркайда да эшләмәүче кеше дәүләткә акча бирергә тиеш дигән сүз.Эшләмәгәч аңа акча кайдан киләдер,анысы әһәмиятле түгел.Урлыймы ул,кеше талыймы – анысын аена 460 мең сум алып эшләүче депутат уйлап тормый.Аңа казна калынайту өчен акча гына агылып керсен.

Билгеле,бу салымны депутат үз башы белән уйлап тапмаган.Андый салым Советлар илендә 1991нче елга кадәр яшәде.Эшсезлек салымы 1961 елда кертелеп,бөтен кешене дә рәсми совет икътисадына гына эшләтүне максат итеп куйган иде.Эшләмәсәң,”тунеядец” пичәте сугып,төрмәгә дә ябып куялар иде.Тарих кабатлана дигәннәре дөрес икән. Әмма ул тагын да рәхимсезрәк булып кабатлана.Менә шунысы куркыныч.Әле кичә генә үзмәшгульләргә салым кертеләчәген белгән идек.Аның физик затларга керемнең 4%ы күләмендә булачагын ишетеп куандык.14 түгел бит,ничек инде шатланмыйсың,

4% безнең һәрьяктан үрнәк вә алдынгы булган Татарстан өчен пүчтәк бит ул.Бу салым үзенә үзе эш табып,аена 10-15 мең (аның кадәр булса әле) эшли алган эшсөярләргә салыначак.Әмма эше күзгә күренеп тормаган, һәм чынлап та, беркайда да эшләмәүче кешеләр дә бихисап бит әле.Менә алары инде эшсезләр төркеменә кертеләчәк һәм аларга “тунеядец” салымы салыначак. Шулай итеп,үзмәшгульлек салымы белән генә алып бетереп булмаганны “эшсезлек салымы” белән салдырып алмакчы булалар.Бүген авылларда һәр ике өйнең берсендә, эш булмаганлыктан, беркайда да эшләмәүче кешеләр күп. Димәк, ярты авыл “әрәмтамак” булып чыга һәм салым түләргә тиеш була.Менә кайда ул чиновникларга җитеп бетмәгән байлык! Моннан соң депутат Вострецов салым авторы буларак Болгариядәге фатиры өстенә Англиядә дә берәр замок алыр инде. Тулырак…

           Җимерелү.

Милләт фаҗигасе.

Россия империясендә татар телен җимерү сәясәтенең уңай яклары да булды.Әйе, һәр начар нәрсәнең файдалы ягы булмый калмый. Без,беренчедән, үзебез Татарстаннан сайлап куйган депутатларыбызның татар телен яклап бер кәлимә сүз әйтмәүләрен күрдек.Аларга ышаныч болай да шуның кадәр генә иде, ә инде бер каршылыксыз Мәскәү кушканны яклап кул күтәрүләре бөтенләй өметне өзде.Икенчедән,халык үзе дә күтәрелмәде.Барлы-юклы митингларга бармак белән санарлык кешеләр җыелды.Димәк,татар халкына үз ана теле кирәк түгеллеген күрдек. Бу-милләтнең фаҗигасе, аның бетүгә баруы. Өченчедән,матбугат чаралары әлеге темадан читтә калырга тырыштылар, кискен фикерләр ишетелмәде ,димәк аларга “телләшмәскә” дигән күрсәтмә бирелгән. Бары интернет челтәрендә генә тел тирәсендә җәяүле буранны хәтерләткән азмы-күпме “көрәш” барды, әмма ул эш тә имзалар җыюдан артыкка китә алмады.Кыскасы,телне бетерү – кемнең кем икәнлеген ачып салды.Битлек кигәннәр,икейөзлеләр, куркаклар,демагоглар фаш ителде.

Татар телен татар кулы белән…

Мәскәү хан заманнарындагыча эш итте: татар телен татар кулы белән бетерде.Ә татар җәмәгатьчелеге тыныч кына шушы залимлекне читтән карап-күзәтеп торды.Бары бер кеше – “Солнце” мәктәбе директоры П.Шмаков прокуратураның бу законсыз карары белән килешмәде, уку елы уртасында татар теле сәгатьләрен кыскартмады.Аны шуның өчен судтан судка йөрттеләр,әмма эшеннән ала алмадылар.Татар кешесе булмаган Шмаковка татар теле сәгатьләре ул кадәр кирәк тә түгелдер,ләкин ул уку елы уртасында укытучыларын урамга куып чыгармады.Эш менә нәкъ шунда: кешелеклелектә, мәрхәмәтлелектә, курыкмауда, законлылыкта.Татарстанның бөтен мәктәп директорлары үзләренең эш урыннарын югалтудан шүрләмичә ,менә шулай бердәм булып,прокурорның “ә” дигәненә “җә” дип тормаган булсалар,татар теле сәгатьләрен саклап кала ала иделәр.Әмма татар милләтеннән булган меңләгән директор моны эшләмәде, үзенең ана телен руска сатты. Шуның белән татарларны урыслаштыру сәясәте җиңеп чыкты.

Кем гаепле?

Шуннан кайбер “акыллыбашлар” аңнарына килеп, гаеплене эзли башладылар…һәм таптылар! Татар теле укытучылары татар телен саклап калу буенча бер нәрсә дә эшләмәгәннәр икән бит! Алар йөзәрләп,меңәрләп урамнарга чыгарга, Мәскәүгә озын-озын хатлар язарга, Президент бусагасын таптарга тиеш булганнар икән.Ә алар ,гөнаһ шомлыгына каршы, боларның берсен дә эшләмәгәннәр. И,мескен татар теле укытучысы! Тагын җәмгыятьнең битарафлыгын,халыкның гамьсезлеген сиңа сылап калдырмакчы булдылар. Соң уйлап карагыз: кем ул татар теле укытучысы? Ул бит шул авторитар системаның кечкенә бер шөребе.Ул – башкалар шикелле югарыдан кушканны карусыз үтәргә күнеккән гап-гади бер башкаручы.Ул нәкь башка укытучылар шикелле үзен һәм гаиләсен туйдыру өчен татар теле сәгатьләре укытып ,үзенә акча эшләүче хезмәткәр.

Шундый да законсыз, мәрхәмәтсез илдә яшибез ки, әгәр уйласалар, теләгән вакытта теләсә кайсыбызны кандала урынына сытып үтерергә мөмкиннәр икән. Ипотекасы яки банктан алган кредитлары булган һәм ялгыз аналар өчен бу хәл, чыннан да үлем белән бер булды. Уку елы уртасында кешене эшсез калдыру бернинди хезмәт законнарына да сыймый, әмма прокуратура, үзе закон сагында торучы орган кушкач, берни эшли алмадылар. Үз илендә,үз җирендә ана телен укытучы,исеме зур хәрефләр белән язылырга тиешле могтабәр мөгаллим яклаучысыз берьялгызы калды, империянең татар телен юкка чыгару тегермәненә салып тапталды, сытылды, изелде.

Шул вакытларда Татарстан Президенты инстаграмына бер татар теле укытучысы ,”… ничә буын балаларны тәрбияләп чыгардым, ә мин пенсиягә чыгарга ике ел калган вакытта, уку гөрләп барган чорда эшсез калдым. Йөрәгем әрни, йөрәгемнән кан тама. Телебезнең төп сакчысы булган татар теле укытучылары мыскылга калдырылгач, телне, милләтне саклаучы, яклаучы кем булыр икән? Барлык укытучылар исеменнән, мине кабул итеп очрашуыгызны сорыйм”, – дип язган иде ул.

Татар телен кем сакларга тиеш?

Татар теле укытучысының төп вазифасы- татар телен саклау түгел, ә балаларга шул телне өйрәтү,телгә мәхәббәт тудыру.Татар телен саклау- дәүләт,хөкүмәт эше. Безнең дәүләтебез-Россия Федерациясе дип атала. Шул дәүләткә буйсынган Татарстан җитәкчелеген телне сакламауда берничек тә гаепләп булмый.Ул ничек итеп Путинның милли телләргә бармак янавына каршы йодрык күрсәтә алсын ди? Аны бит икенче көнне үк кәнәфиеннән өстерәп төшереп ,таш капчыкка тыгып куячаклар.Ә менә халык-зур көч,ул каршылык күрсәтә ала иде, әмма татарның милли элитасы булмау Мәскәүгә үзе планлаштырганны ахыргача җиңел генә башкарып чыгарга мөмкинлек бирде. Мондый фаҗигане булдырмыйча калырга була идеме? Була иде,әгәр безнең милләт турында уйлаучы-кайгыртучы чын милли элитабыз булган булса, татар теле укытучыларына сәгатьтәре кыскарганнан соң, урам себерүче эше тәкъдим итәргә курыккан булырлар иде. Әмма ул юк. Бездә бары президент,хөкүмәт,мэр тирәсендәге кәнәфи һәм малы өчен калтырап торган “чиновниклар элитасы” гына бар. Укыйлармы икән аларның балалары,оныклары татар телен? Юк икән шул,укымыйлар алар татар телен. Югары урыннарда эшләүче чиновникларның балалары укый торган иң “элитный” Казан мәктәбендә татар теле мәҗбүри укытылмый.

Халыкара мәктәп (International School in Kazan)дип аталган бу мәктәп инде өченче елын эшли.Аның бер корпусы Федосеевский,икенче корпусы-Мәүлетовлар урамында урнашкан. “Татарстан Хогварды”ның үзенчәлеге шунда: монда күп фәннәр инглиз телендә укытыла, укытучыларның шактые чит илнеке,нигездә АКШ, Бөекбритания, Канада, Көньяк Африкадан 30дан артык педагог чакырып китерелгән. Укыган өчен түләү айга 60-70 мең.Татарстан президентының улы, министрларның, мэрия хезмәткәрләренең балалары шушында укыйлар.Татар теле атнага 1 сәгать керә һәм бары 5нче сыйныфка кадәр генә укытыла.

Бетерү дәвам итә.

Менә шундый мөнәсәбәт татар теленә Татарстанның иң яхшы мәктәбендә. Ярый,теләсәләр нишләсеннәр,инде бу эшләр тарихта калды.Бүген нәрсә күрәбез? Гаҗәп хәлләр,җәмәгать! КФУда татар журналистикасы кафедрасы бетерелде.Бу инде татар матбугатын юкка чыгару өчен махсус эшләнә.Чөнки татарча газет-журналлар чыгып торганда әле тел яши,халык татарча укый,фикерен үз телендә белдерә ала.Аны шушы хокукыннан да мәхрүм итәргә булдылар.

Билгеле, профессиональ татар журналистлары булмаса,матбугат үзеннән үзе сүнәчәк. Бу сәясәт, милли телләрне бетерүгә юнәлдерелгән мәкерле сәясәт. Явыз Иван татарны ут һәм кылыч белән кырган булса,бүгенге империячел көчләр милләтне кәгазь һәм каләм белән тар-мар итәләр.

Быелгы уку елы башыннан элеккеге 1200 татар теле укытучысы башка фәннәр укытуга күчерелде,дип яздылар.Бер укытучы атнага 20 сәгать кенә укыткан булса да,24000 татар теле сәгате бетерелгән дигән сүз.Бу әле матбугатта чыккан, әйтергә рөхсәт ителгән саннар.Ә бер-ике елдан пенсиягә чыгарга тиешле күпме татар теле укытучысын кан-яшь елатып мәктәптән китәргә мәҗбүр иттеләр,күпме укытучының икенче белгечлекне үзләштерергә мөмкинчелеге булмады,күпме укытучы кул селтәп үзе китеп барды.

Без үткән елның октябрендә 3 меңнән артык татар теле укытучысының укыту сәгатьләрсез калганын бик яхшы хәтерлибез Боларын исәпкә алучы юк,болары мәгариф дөньясыннан сызып ташланган кадерсез кешеләр.Әлеге 1200 укытучы да бәхетсез укытучылар,мин аларны сөймәгән егеткә көчләп кияүгә бирелгән кызларга охшатам. Туган җиремдә минем туган телемне менә шундый хурлыкка калдырдылар.

Үзем дә татар теле укытучысы булгач,әлеге хәлләр йөрәккә нык сукты.Мондый хәлләр нигә килеп чыкты,без моңарчы дус-татулык белән аерылып торабыз дигән шапырыну белән гел макталып торган төбәк нигә икегә бүленде? Ни өчен руслар татар телен укытуга шулкадәр ярсу көч белән күтәрелделәр?Һәм әле бүген дә ярсый-ярсый мәктәпләрдә татар телен бөтенләй бетерү өчен Путинга хатлар язалар.Татар телен яклап плакат күтәргән кеше икенче көнне үк полиция бүлмәсендә утыра,ә татар теленә каршы адәмнәргә үзләренең мәкерле эшләрен тормышка ашыру өчен тулы ирек бирелә.Бу җитәкчеләрнең телләреннән төшермәгән “толерантлык” нәтиҗәсеме? Аңламыйм,аңлый алмыйм.Шуңа күрә бу турыда сөйләшкәндә сүз мәктәпләрдә татар теле сәгатьләрен кыскарту турында гына барырга тиеш түгел. Сүз хыянәт,битарафлык,куркаклык турында да.

Аяныч. Миңа оят.Минем туган телемне укытуны сорап бүген ата-аналарга гариза яздырулары оят.Әйтерсең татар теле ниндидер “чит элемент” , әйтерсең аның без белмәгән зур гөнаһысы бар. Кайсы илдә кешегә үз ана телен гариза язып укытканнарын күргәнегез бар?! Тарихта юк,дөньяда булмаган хәл. Гариза язып укытуга калдырган тел өчен милләтебезнең күпме көч түккән даһилары алдында оят. Киләчәк буыннар алдында оят. Дәшми калганнар өчен оят.

Яңа сынаулар.

Татар телен һәм татар теле укытучыларын яңа сынаулар көтә.Татар теле һәм әдәбиятыннан эш программалары (укыту программалары дисәң дөресрәк булыр иде) ел ахырына кадәр русчага тәрҗемә ителгән булырга тиеш.Болай да диссертация калынлыгы планнарны русчага тәрҗемә итү өчен күп көч һәм тырышлык кирәк.Түрәләрнең өлкән агайдан куркулары татар теле укытучыларына тагын зур йөк булып төшә.Өстәвенә кабат татар теле укытучыларының белем дәрәҗәләрен сынаячаклар. Мескен укытучы түзсен генә. P.S. 2012 елның 19 декабрендә Путин “Россия дәүләт милли сәясәте стратегиясе”нә кул куйган иде. Документтан күренгәнчә, Русия дәүләтенең милли сәясәт өлкәсендә төп максаты – гомумрусия ватандашлык бердәмлеген ныгыту. Ягъни, «русиян милләте, русияле милләт» булып берләшү. Русиянең урыс булмаган халыклары урыс милләте, урыс мәдәнияте, урыс аңы (коды), урыс теле тирәсендә укмашырга һәм нәтиҗәдә бердәм бер милләт – россиян милләтен тәшкил итәргә тиеш булалар. Планның срогы-2025нче ел.Димәк,татар милләтенә яшәп калу өчен җиде ел вакыт калган…