Мөгаллим язмалары

Әлки муниципаль районы муниципаль бюджет мәктәпкәчә белем бирү учреждениесе Базарлы Матак авылы  «Ромашка» балалар бакчасы тәрбиячесе Гатина Гөлия Минхарис кызы. Тема: Кыш. Кышкы уеннар проекты буенча йомгаклау эшчәнлеге. (Мәктәпкә әзерлек төркеме) 

Эшчәнлекнең структурасы:

Кереш өлеш:

Исәнләшү. «Табышмак әйтәм – җавабын тап!» Тәрәзәдән кышкы табигатьне күзәтү. Фикер алышу.

2. Төп өлеш:

Шигыр сөйләү”Кыш килде”.

Тәҗрибәләр үткәрү: кар һәм боз белән.

Ял минуты.

Фикер алышу «Кышкы уеннар». Иҗади хикәя төзү «Сез нинди кыш уеннар уйнарга яратасыз?»

Дидактик уен «Парын тап»

Хәрәкәтле уен «Нардуган».

3.Йомгаклау. “Кышкы уеннар” сюжетлы картина ябыштырып ясау.

Максат:

Кышкы табигатьнең матурлыгына соклана белү сыйфатларын тәрбияләү.

Балаларның бәйләнешле сөйләм телен, эзлекле итеп сөйли белү сәләтен үстерү. Балаларның иҗади күзаллауларын, бәйләнешле сөйләмен,вак кул чукларын үстерү.

Кыш турында белемнәрен тирәнәйтү.Балаларның хикәя төзеп сөйли белүләрен ныгыту, рәсемнең эчтәлеге буенча сорауларга тулы җавап бирүләренә ирешү.Балаларның кыш, кар,боз  үзенчәлекләре турында белемнәрен баету.Кайбер әйберләрнең бер халәттән икенче халәткә керүен тәҗрибә ясау юлы белән күзәтеп, балаларның белемнәрен тирәнәйтү.

Төп белем бирү өлкәсе: танып белү

Җиһазлау:кышкы уеннар сурәтләнгән картиналар,кар,боз салынган савыт,төсле кәгазъ, кәгазъ кар бөртекләре,вак сюжетлы рәсемнәр,клей, ак төстәге альбом бите.

Сүзлек өстендә эш: тимераяк,шугалак,чаңгы,кәшәкә,көпшәк,

уалучан.

Алдан үткәрелгән эш: кыш турында әңгәмә, кышкы табигатьне күзәтү,кышкы уеннар иллюстрацияләр карау.

Тулырак…

 Арча муниципаль районы муниципаль бюджет белем учреждениесе  Яңа Кенәр урта гомуми белем мәктәбенең  башлангыч сыйныфлар укытучысы Фәйзрахманова Физия Әхъяр кызы. Тема: “Песнәк” хикәясендә (Г. Рәхим) авторның үз геройларына мөнәсәбәте.   4сыйныф. Әдәби уку. 

 Максат: Укучыларны безнең якта кышлаучы кошлар белән таныштыруны

дәва итү.

Бурычлар:  Сәнгатьле итеп, тиешле тизлектә уку күнекмәләрен булдыру.

Әсәр өстендә эшләү күнекмәләрен ныгыту. Бәйләнешле сөйләм

телен үстерү.

Кошларга  мәхәббәт, сакчыл караш, игътибарлылык, күзәтүчәнлек

сыйфатлары  тәрбияләү.

Планлаштырылган нәтиҗәләр:

Регулятив УУГ:  максат кую, план төзү, план буенча эш алып бару,  нәтиҗәне бәяләү.

Танып белү УУГ: тиешле мәгълүматны табу һәм аерып алу.

Коммуникатив УУГ: үз фикереңне белдерү,башкаларныкын тыңлау, күршең белән хезмәттәшлек итү.

Шәхескә кагылышлы УУГ: иҗади эшчәнлеккә омтылыш булдыру, эш гамәлләрне бәяләү,

Төп төшенчәләр: кышлаучы кошлар

Предметара бәйләнеш: әйләнә-тирә дөнья

Эш формасы: индивидуаль, фронталь, парларда,төркемнәрдә

Ресурслар:  Әдәби уку 1нче кисәк 99-101нче битләр, кошлар турында китаплар.

Җиһазлау: компьютер, презентация, экран, кош рәсемнәре, пластилиннан ясалган кошлар, җимлек,  Г. Рәхим портреты, китапларыннан күргәзмә, кошлар турында китаплар.

Дәрес барышы

 I этап     Дәресне оештыру. Эшкә кызыксыну тудыру.

Психологик уңай халәт барлыкка китерү.

Исәнмесез, балалар! Хәерле иртә!

Якты чырай, яхшы кәеф

Күрәм мин йөзегездә.

Хәерле һәм матур көннәр

Телим һәммәгезгә.

-Бүгенге дәресебезне яхшы кәеф белән, бер-беребезгә елмаю бүләк итеп башлап җибәрик.

Килеп җитте кыш та

Ай-яй салкын тышта.

Өч ай торыр торса,

Аның гомере кыска.

Чыннан да, бүген бик салкын. Салкында без генә түгел, ә кошлар, хайваннар да туңалар. Бүген мәктәп ишегенә хат кыстырып киткәннәр. Әйдәгез, шул хатны укып карыйк әле.

Җәй көне бик рәхәт

Тамак та була тук.

Ә хәзер бер ярма,

Бер бөртек бодай юк.

Ачты бик карыныбыз

Өшибез, туңабыз.

Кешеләр ярдәмгә килегез

Суыктан бит харап булабыз.

-Хатны кем язган дип уйлыйсыз?

-Кышлаучы кошлар.

-Димәк, бүген без дәрестә кошларга ярдәм итәргә тиеш булабыз.

II этап      Актуальләштерү.  Яңа материалны үзләштерүгә ихтыяҗ булдыру

1укучы чыгышы.

Без тәрбия сәгатендә кышлаучы кошлар турында сөйләштек. Кышын кошларга бик кыенга туры килә. Алар салкыннан һәм ачлыктан интегәләр. Безнең бу кошлар турында күбрәк беләсебез, аларга ярдәм итәсебез килде. Укытучы безгә кошлар турында  эзләнү эше алып барырга тәкъдим  итте. Өйрәнү өчен безгә көн дә мәктәптән кайтканда очрый торган кошны сайлап алдык. Аның исемен табышмакка җавап табып белерсез.

Түшләрендә кояш төсе

Аркасында яз төсе.

Кышын тәрәзәмә килеп:

“Таныйсыңмы?” ди төсле. (Песнәк).  (слайд1)

Ни өчен шушы кошны сайлавыбыз белән кызыксынырсыз. Чөнки, бу сары түшле кош турында күбрәк беләсебез килде. Эшебезне без китапханәдән башладык, интернетта эзләндек. Менә без нәрсәләр белдек: (слайд2)

2 укучы чыгышы. Песнәкләр – бик хәрәкәтчән, кечкенә кошлар. Алар агач куышларында, ояларда яши. Песнәк җәй буена 2шәр тапкыр 8-10 бала чыгара. Аның томшыгы көчле. Томшыгы ярдәмендә ул агач кайрысыннан бөҗәкләр чүпли. Алар киндер, көнбагыш, кабак орлыгын, туңмай, ит кисәген  аеруча яраталар. Песнәкләргә кыш көне азык табу кыенлаша, шуңа күрә алар кеше яши торган урыннарга якынаялар. Песнәкләрнең дә төрләре бик күп. Мәсәлән, зур песнәк, зәңгәр песнәк, озын койрыклы, бүрекле песнәкләр була. Элек 12  ноябрьне халыкта “Песнәкләр көне”дип йөрткәннәр(слайд3,4)

Шагыйрьләр песнәк турында шигырьләр язганнар.

3укучы чыгышы. “Песнәк”шигырен сөйләү.      Дамир Гарифуллин

Песнәк шакый тәрәзәдән,

Әйтер сүзе бар сыман.

Тышка чыксам, минем белән

Бергәләп уйнар сыман.

Үзе тәрәзә төбенә

Тамга салып бетергән.

Әти әйтә: «Ул кошлардан

Сиңа рәхмәт китергән».

Кошлар синең җимнәр салып

Торганыңны белгәннәр.

— Бигрәк әйбәт малай икән,

Бик зур үссен! — дигәннәр.

Үз күзәтүләреннән чыгып  язучылар да бу матур кошлар турында хикәяләр язганнар.

Бүген без дәрестә Гәрәй Рәхимнең “Песнәк” хикәясен  укырбыз. (слайд 5)

III  этап   Яңа  белем һәм күнекмәләр булдыру.

1. Гәрәй Рәхим–күренекле татар шагыйре. Ул 1941 елның 15 июлендә Татарстанның  Лениногорск районы Аланлык авылында туа. Мәктәптә укыганда ук әдәбият белән кызыксына башлый, беренче шигырьләре газета битләрендә басылып та чыга. Гәрәй Рәхим шигырьләр, повестьлар, хикәяләр, мәктәп сәхнәләре өчен пьесалар һәм скетчлар яза.  Аның әсәрләрен олылар да, укучы балалар да кызыксынып укыйлар.
2. Текст өстендә эш.

Хикәяне эчтән укырга. Сорауларга җавап әзерләргә (слайд 6 )

• Автор бу хикәясе белән безгә нәрсә әйтергә тели?
• Бу хикәяне укыгач, без автор турында нәрсә әйтә алабыз?
• Ул нинди күзәтүләр алып барган?

Физкультминутка

3.Игътибарлылыкка уен «Оча-очмый»  (Күчмә һәм кышлаучы кошларны аерырга,очу хәрәкәтләре белән күрсәтергә)   Күке, песнәк, чыпчык, карлыгач,  күгәрчен, сыерчык, ябалак, сандугач, тургай, торна, чәүкә, тукран,  кызылтүш, саескан, ала карга.

IV этап   Белем һәм күнекмәләрне ныгыту

1.Чылбыр буенча укыту.

2. Эчтәлеге буенча әңгәмә үткәрү. Сайлап уку.

а) Автор  песнәкне нинди кошлар белән чагыштыра?

б) Яз дәрте кайчан кабына?Аны песнәк каян эзләп таба?

в) Песнәк үзенең бәясен ничек саклый?

г) Хикәя нинди җөмлә белән тәмамлана? Сез бу җөмләне  ничек  аңлыйсыз?

3. Хикәядә телгә алынган кошларны чагыштыру. Кош тавышларын тыңлату. (слайд 7 )

4.Хикәяне өлешләргә бүлү. План төзү. (слайд 8 )

1) Песнәкне мактыйм.

2) Яз дәрте.

3) Песнәк үз бәясен белә.

V этап     Белем һәм күнекмәләрне тикшерү

1. “Сорау-җавап” уены. Парларда эш.

Хикәя  эчтәлеге буенча сораулар төзеп  әйтергә.

2.Төркемнәрдә эш. Әйдәгез,синквейн төзеп карыйк.

Нәрсә ул синквейн? (5 юлдан тора, исем, ике сыйфат, өч фигыль, җөмлә, синоним)

1.Песнәк

2.Җитез,сары (тырыш, хәрәкәтчән, бүрекле,..)

3.Оча, сайрый, чүпли (ашый, чыелдый, …)

4. Песнәк безнен якларда кышлый.

5.Песнәк – тыйнак кош.

3. Песнәк турында сынамышлар.(слайд 9 )

Беренче салкыннар песнәкләр килгәч башлана.

Песнәк сызгырса – көн салкын була.

Кышын песнәкләрне ашатсаң, язын ул сине исенә төшерер.

Тынгысыз песнәк – бакча сакчысы.

Кош сайравыннан билгеле.

Балалы коштан җим артмый.

Кошларга иректә очу алтын читлектә торудан артыграк.

Кошның да туган оясы бар.

4. Дәреслектәге рәсем буенча эш (слайд 10)

-Рәсемдәге кош турында нәрсә әйтә аласыз? (ачыккан, салкында туңан)

5. Кошлар өчен күп төрле җимлекләр ясап була.(слайд 11,12 )

Сез кошлар өчен нинди җимлекләр ясыйсыз?

6. Рольле уен

Безнең дә җимлегебез бар. Әйдҽгез, кошларны җимлеккә чакырыйк.

1 нче укучы: Килегез, кил кошкайлар,

Сез бит безнең дускайлар.

Бакчабызга куныгыз,

Көн дә кунак булыгыз.

2 нче укучы:Песнәк, песнәк, кил тизрҽк

Җим сибҽм сиңа әзрәк.

Песнәк: Бигрәк суык кышларын,

Белмим ничек кышлармын?

Азык табу бик кыен,

Җаным асрау бар уем.

3 нче укучы: Чыпчык, чыкчык-чык-чырык,

Җим сиптем, кил тиз очып!

Чыпчык: Салкын дими, буран дими,

Чыркылдаучы әле без.

Башкаларны гына сыйлап

Мине оныта күрмҽгез.                                                                                                              4 нче укучы: Кызылтүшем оялма, җим сибәмен бер оя .                           Кызылтүш: Балан белән миләшне                                                                                                       Күптән ашап бетердек.

Безгә азык кирәк дип

Сезгә хәбәр китердек

5 нче укучы: Күгәрченем гөр-гөр-гөр

Җим сиптем менә күр-күр.

Күгәрчен: Күгәрчен тыныч көн күрә

Кешеләр белән бергә.

Гөлдер-гү, гөлдер-гү,

Бигрҽк җитез өлгер ул.

6 нче укучы: Саескан ала канат,

Җим сибәм кабат – кабат.

Саескан: Саескан гына димәгез,

Мин дә бик кирәкле кош.

Миңа да салкын куркыныч,

Бик авыр була бит кыш.

Укучы:

Ашагыз, кошкайлар,

Сез бит безнең дускайлар!

Кош

Рәхмәт инде , балалар,

Безне ачлыктан коткардыгыз.

Тәрәзәгезгә килеп сезне

Һәр бәйрәмдә котлармын.

VI этап        Йомгаклау. Рефлексия

-Дәрес ахрында һәм эзләнү барышында  сез нинди нәтиҗәгә килдегез?

(слайд 13)

-Кошлар безнең ярдәмгә бик мохтаҗ. Без аларга ярдәм итеп, кошларны гына түгел, үзебезнең табигатебезне дә саклыйбыз. Кошлар елына ничәшәр миллион кортны юк итәләр. Урман-кырларыбызны, бакчаларыбызны корткычлардан саклыйлар. Матур итеп сайраулары белән дөньяны матур моңа күмәләр, безнең күңелләребезне күтәрәләр.

Әйдәгез, аларны саклыйк, кайгыртыйк һәм үзебезнең кулдан килгәнчә ярдәм итик.

1.Дәрестә нинди яңалык белдегез? Дәрес сезнең өчен файдалы булдыма? Дәрестә ничек эшләдек дип уйлыйсыз?

2.Үзең өчен дәрестә нинди нәтиҗә чыгардың?

3. Билге кую.

-Син үзеңә, иптәшеңә нинди билге куяр идең?

VII этап        Өй эше сайлап алына  (слайд 14)

-“Минем яраткан кошым” дигән темага хикәя язарга.

– Хикәянең эчтәлеген план буенча сөйләргә.

– Песнәк рәсемен ясарга һәм аның турында сөйләргә.

Әлмәт шәһәре  муниципаль автономияле белем бирү учреждениесе “16 нчы урта гомуми белем бирү мәктәбе” нең туган тел һәм әдәбияты укытучысы Гайнетдинова Зөлфия Марс кызы.Тема: Абдулла Алиш – көчле рухлы, үлмәс язучы. (5 нче сыйныфның 1нче төркемендә укучы балалар өчен татр әдәбиятыннан сыйныфтан тыш чара) 

         Максат: Укучыларның Абдулла Алишның тормыш юлы, иҗаты һәм сугышта күрсәткән батырлыклары турындагы  белемнәрен тулыландыру; Җәлилчеләр белән таныштыру;  аның әкиятләре буенча фикер алышу уңай һәм тискәре гадәтләрне аера белергә өйрәтү; укучыларга патриотик тәрбия бирү; туган җиргә мәхәббәт хисләре тәрбияләү; сөйләм телен үстерү, баету.

Бизәлеш: Кабинет бәйрәмчә бизәлгән. Түрдә Абдулла Алишның портреты һәм китаплары күргәзмәсе, Җәлилчеләргә багышланган стенд, слайдлар, балаларның Алишның әкият темасына карата ясалган рәсемнәр күргәзмәсе һәм  түбәндәге сүзләр язылган плакат:

Алиш абый, рәхмәт, мең-мең, рәхмәт

Ышанычны аклый алдың син.

Хөрмәт итәм сине, горурланам, –

Ватанымны саклый алдың син.

                                                   (Р.Галимова) 

Алып баручы: Хәерле көн, хөрмәтле укучылар! Бүген без А.Алиш иҗатына багышланган сыйныфтан тыш чарага җыелдык. Барыгызны да бу бәйрәм белән котлыйм. Язучы турында әдәбият дәресләрендә сөйләгән булсак та бүген аның иҗаты белән танышырбыз.

(Аудиоязмада “Җырларым” җырын тыңлыйлар).

 Алып  баручы: Балалар бу җырның авторын беләсезме? Әйе, бу- М.Җәлил, А.Алиш аның белән ахыргача бергә була. Шушындый матур, тыныч тормышта яшәвебез белән без Муса Җәлил, А.Алиш кебек шагыйрьләргә, Җәлилчеләргә, кадерле ветераннарыбызга бурычлы.( Җәлилчеләр стендын карау)  Аларның исемнәрен истән чыгарырга  хакыбыз юк !Безнең теләк бер: илләр, көннәр тыныч, күгебез аяз, һәркем бәхетле, шат булсын! Сугышлар булмасын!

• Әйдәгез тормыш юлын искә төшереп китик. (укучылар чәчәк таҗларыннан, берәм-берәм чыгып, сорауларны укыйлар, калганнар җавап бирә)

1.Абдулла Алиш ничәнче елда һәм кайда туган?

(1908 елның 15 сентябрендә Татарстан АССРның Куйбышев районы (элекке Казан губернасы Спас өязе) Көек авылында туа).

2. 2. Укырга-язарга кемнән өйрәнә?(әтисеннән)

3. 3. 1927 елның җәендә ул кая укырга керә? (Казан Җир төзү техникумына)

4. Бөек Ватан сугышына А. Алиш кайчан китә һәм кем буларак? (1941 елның июлендә, солдат-радист буларак)

5. Төрмәдәге якын дусты, кем ул? ( Муса Җәлил)

6. 6. А.Алиш ничәнче елда һәм ничек үлә? ( 1944 елда 25 нче августында гильотинада башын кисәләр)

Алып  баручы: А.Алиш дөньяда әз яшәсә дә, үзенең гүзәл тормыш юлы, фидакарь хезмәте, кешеләрне, балаларны, гомумән, тормышны яратуы, ялкынлы хезмәт дәрте белән кешеләр күңеленә нык кереп калды.  Аның гомере әсәрләрендә һәм Ватаны, халкы хакына, аның иреге һәм бәхете өчен күрсәткән шәхси батырлыгында дәвам итә. (Укучылар  язучы иҗат иткән шигырьләрен укып китәләр, талгын гына музыка уйный).

1 укучы: Туган илгә.

Булгач давыл ничек шауламасын,

Чайкалмасын камышы,

Ярсый йөрәк, дулкынлана, —

Авыр-авыр сагышы!

Беренче кат күзем кояш күргән

Җирләр ерак калды.

Тирә-ягым көзге болыт кебек

Кайгы чорнап алды.

Туган илем, барлык рухым сиңа,

Барсын синең өчен!..

Якынлыгың синең белмәдем мин

Ерак китми торып,

Ничек яшьлек тәмен без белмибез,

Картлык килми торып!

2 укучы:Туган авыл

Дөнья гиздем — табалмадым һичкайда,
Сөйгән туган авылым Балыклы,
Синдәгедәй мул бер байлыкны,
Җир күкрәтеп уңган ашлыкны,
Синдәгедәй гадел халыкны,
Синдәгедәй юмарт халыкны,
Очратмадым һичбер вакытта.

3 укучы:Үзем турында җыр

Әйтсәләр дә: барып тор син, дип,
Дөньяның иң рәхәт җиренә.
Әйтер идем: кирәк түгел, дип,
Кайтам мин, дип, туган илемә.

Әйтсәләр дә: алтын сарайда тор син,
Ләкин илең ирексез калсын, дип,
Әйтер идем: мине зинданга сал,
Фәкать илем ирекле булсын, дип.

Ничек тели җаның, шулай яшә,
Кара кашлы кызлар үзеңә,
Дисәләр дә, әйтер идем: кирәк түгел,
Кайтам мин, дип, зәңгәр күземә.

Сатмас егет илен алтын-көмешләргә,
Әгәр югалтмаса вөҗданын;
Алтынны ул чүпкә санар,
Иң кыйммәтле күрер ватанын.

4 укучы: Өченче көз.

Саргаешып каен яфраклары
Өченче кат җиргә коела.
Өч кенә ел үтте микәнни соң?
Ун ел үткән кебек тоела.

Ил бәйрәмен инде өченче кат
Тоткынлыкта, читтә үткәрәм.
Бер файдасыз, дуслар, үтә гомер
Бушка үтә, үтә, әй әрәм!

Бүген тагын инде өченче кат
Килеп җитте менә ул бәйрәм,
Хыялымда бергә бәйрәм итәм,
Дуслар белән бокал күтәрәм.

Дүртенчесен инде насыйп булсын
Каршыларга мул бер табында.
Балаларым, иркәм белән бергә
Чөкердәшеп өстәл янында.

Алып  баручы: Еллар үкән саен, ул безгә якынрак була бара. Абдулла Алиш – балалар әдәбиятын үстерүдә зур хезмәт күрсәткән язучыларның берсе. Әкиятләрен укыган саен укыйсы гына килеп тора, чөнки алар кызык та, аңлаешлы да. (Укучылар үзләре әзерләгән әкиятләрен сәхнәләштереп күрсәтәләр).

1.“Чукмар белән Тукмар”

2. “Сертотмас үрдәк”

(Әкиятләрне карагач, нәтиҗә ясау).

1. “Чукмар белән Тукмар” әкиятендә дус, тату яшәргә өйрәтә. Шулай булганда гына барлык эшләр дә уңа.

2.“Сертотмас үрдәк” әкиятендә үрдәк барлык сүзләрне сөйләп йөрүе аркасында авызы пешә. Йорттагы калган хайваннар һәм кошлар гомерен куркыныч астына куя. Уяулык, сизгерлек, серне саклый белү- зур эш.

Алып  баручы: Укучылар, А.Алишның сез укыган тагы әкиятләре бар әле. Безнең чарага әкиятче бабай кунакка килгән, ул сезгә әкиятләрдән өзекләр укыр, сез әкиятнең исемен әйтерсез. Сезгә үзегез ясаган рәсемнәрегез дә ярдәм итәр.

-“Песи дә колакларын торгызган, ул да курка, ахры, дип уйлаган Куян. Шулчак нидер шап итеп дөбердәп киткән. Куян һушсыз була язган. Ә Песи, авызына нәрсәдер кабып, Куян янына килгән. Килгән дә: “Менә сине куркытучы нәрсә шушы инде”, — дигән, бер кечкенә генә кара әйберне Куянга күрсәткән.

(“ Бикбатыр белән Биккуркак”)

-“Песи баласы алардан да куркып тормаган, сикереп төшкән дә күселәрнең юлын бикләргә теләгән. Мескенем, әз генә үзе ул тишеккә егылып төшмәгән: тишек шундый зур икән.”

(“Песиләр һәм күселәр.”)

-“Чәчәкләр башлыгы бик зур ярыш үткәрергә булган. Шул турыда төрле якка хәбәр дә салган.

Кем дә кем бал салырга яхшы савыт әзерләсә ул савытта бал бер дә әчемәсә, бозылмаса, барлык чәчәктәге балны шуңа бирәчәкмен”, – дигән.

  (“Бал корты белән шөпшә”)

– “Әнә күрәсезме, кара гына, шома гына бер эшче корт өй тирәсендә әйләнә: өйгә керергә исәбе, белә ул кая яшерелгән бал кисмәге. Балны урлап ашарга да җәһәт кенә качарга…
Умартачы бабай зәңгәр йортның ишеген кыса төшкән, мо­ның белән Нечкәбилгә бик зур ярдәм иткән. Саклау өчен эш җиңелләшкән. Шуңа күрә ул постында нык тора, килгән ка­ракларның барысын да кире бора”.

(“Нечкәбил”)

– “Әни, әни, минем аягым бик авырта! – дигән. Әнисе аның аякларына караган да аптырап калган.

– Кызым, кызым, якты йолдызым, синең аягың шешкән ич,”- дигән.

(“Куян кызы”)

Алып  баручы:  Әфәрин, укучылар! Булдырдыгыз! Димәк, А.Алиш әкиятләре безне уңай һәм тискәре гадәтләрне аера белергә, тырыш, зирәк, тыңлаучан, тыйнак, сер саклый белергә өйрәтә.

Йомгаклап тагы шуны әйтәсе килә, А.Алишның көчле рухлы булуы аның әсәрләрендә күренә. Шулай ук, аның туганнарына язган соңгы хатындагы сүзләр шуны раслый : “Безне кулга алдылар, суд буласын көтәбез. Суд карары безнең якны хәл итмәячәк. Халкыма бәхет телим. Туган якка исән-имин кайтып җитүче булса, минем улларымны минем исемнән үбүегезне үтенәм.” Бу хатны бер камерада утырган бельгияле Эмиль Мэйзон Казанга җибәрә. Батыр язучыбызның шигырьләре буыннан буынга күчеп, һәрвакыт халкыбыз күңелендә яңгырап торыр.

Укучылар башкаруында М.Җәлил сүзләренә язылган “Сәгать”җырын тыңлау, саубуллашу.

Кулланылган әдәбият

1.Абдулла Алиш турында истәлекләр. Илсөяр Сөнкишева.- Казан: Мәгариф, 2001.

2.“Әкиятләр”Абдулла Алиш. Казан Татарстан китап нәшрияты, 1978 ел.

3. Электронная библиотека произведений Абдуллы Алиша (http://alish.ru/)

Әлеге материалда чит автор хокуклары бозылмады. Моның өчен закон каршында бөтен җаваплылыкны үз өстемә алам.

 

Татарстан Республикасы Сарман муниципаль районы муниципаль бюджет гомуми белем бирү учреждениясе “Зиннәт Хәсәнов исемендәге Иске Кәшер урта гомуми белем бирү мәктәбе” башлангыч сыйныф укытучысы Харисова Илзирә Алмас кызы. Тема: “Бәхет кенә телик кешегә” (4 нче сыйныф укучыларына оештырылган Ә.Габиди иҗаты буенча китапханә дәрес планы)

Максат: Укучыларда якташ язучылар иҗатына кызыксыну уяту, хөрмәт, ихтирам тәрбияләү. Сугышка каршы нәфрәт хисе уяту. Бәхет, батырлык турында уйландыру, батырлыкка өндәү.

Китапханәдә китап күргәзмәсе оештырыла, әдипнең рәсеме урнаштырыла. Алдан укучыларгга шигырь ятлау, чыгыш ясау биреме бирелә, һәр партага Татарстан картасы таратыла,  «Әзһәр Габиди – якташ шагыйребез» презентациясе, сугыш чорын күрсәткән рәсемнәр, фронтовик әдипләрнең портретлары әзерләнә..

Дәрес барышы.

1 укучы Ә.Габидинең «Бәхет кенә телик кешегә»  шигырен укый.

Сугыш сүзе бомбалардан авыр,

Елан утларыдай зәһәрле;

Үзе түгел, хәтта төшенчәсе

Үзенә җыйган күпме каһәрне.

Бернәрсәне аяп тормый сугыш,

Нәрсә булса, шуны җимерә,

Кеше иҗат иткән гүзәллекне

Әйләндергә кара күмергә.

Җирне балкытучы гөлләрне дә

Зәһәр ялкынында яндыра.

Янсалар да гөлләр исәннәргә

Хуш исләрен сибеп калдыра.

Җир бизәге, гөлләр дусты – кеше,

Нәфрәтен төяп сугышка,

Сүндерергә ачы ялкыннарны

Атылып килеп керә сугышка.

Сүнә ялкын,

Ләкин күп гомерләр

Коелып кала шул ут эчендә;

Чәчәк бирик,

Бәхет кенә телик

Яшәгәндә җирдә кешегә.

Укытучы. Укучылар, бу шигырьнең авторы Сарман районында яшәп, иҗат иткән шагыйрь Әзһәр Габиди. Әйдәгез хәзер аның турында мәгълүмат белән танышыйк.(Презентация аша Ә.Габидинең биографиясе белән таныштыру).Практик бирем. Инде, укучылар, Татарстан Республикасы картасыннан ул туып-үскән, хезмәт куйган Чукмарлы авылын эзләп табыйк. (Карта белән эшләү)

Алдан әзерләнеп килгән укучының Чукмарлы авылы, аның мәктәбе турындагы чыгышын тыңлау.

Укытучы. Әзһәр Габиди – фронтовик шагыйрь. Фронтовик әдипләрдән кемнәрне беләсез? Искә төшерәбез. (Презентациядә М.Җәлил, А.Алиш, Ф.Кәрим, Г.Кутуй рәсемнәре күрсәтелә)

Сугышны үз күзләре белән күргән әдип  үзе кичергән хәлләр турында тетрәнеп яза, укучылар.

1 укучы Әзһәр Габидинең «Ветераннар» шигырен укый.

Кояш баткан, Җиргә эңгер яткан,

Аксакаллар капка төбендә

Бүрәнәгә тезелеп утырган да

Сөйләшәләр дуслык телендә.

Берсе сөйли колхоз төзегәнен,

Икенчесе яуда күргәнен,

Өченчесе укчы батальоны

Атакага алып кергәнен.

Дүртенчесе авыр яраланып

Фашистларга әсир калганын,

Бу тәмугтан көч-хәл белән генә

Ничек итеп чыгып тайганын.

Мең куркынып, мең могҗиза белән

Отрядны эзләп тапканын,

Дүрт ел буе партизаннар белән

Җиңү учаклары якканын.

Тоташ үлем, тоташ ачлык аша

Үткән алар авыр сугышны,

Пуляларга күкрәкләрен куеп

Саклаганнар җирдә тормышны.

Илгә җиңеп кайтсалар да, алар

Тыныч йокы бик тиз күрмәгән,

Сугыш җимергәнне ямый-ямый,

Күпме көн-төннәрен үткәргән.

Сугыш чоры тасвирланган рәсемнәр күрсәтелә.

Укытучы. Укучылар, безгә менә бу рәсемнәр аша халкыбызның тарихын барларга кирәк. Нинди данлы сәхифәләре тасвирланган бу рәсемнәрдә? (Мәскәү янындагы сугыш,  Ленинград блокадасы, Сталинград сугышы, Берлинны алу)

Бүгенге көн рәсемнәре күрсәтелә. Тулырак…

Татарстан Республикасы Казан шәһәре Вахитов районы  гомуми белем муниципаль бюджет учреждениесе“3 нче гимназия”сенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы Сабирзянова Рушания Иншат кызы. Тема: Кеше булыйм дисәң! (сыйныф сәгате, 9 нчы сыйныф)

 

Максат:

Кешелекле булу иң күркәм сыйфатларның берсе икәнлеген аңлату,

укучыларны үз фикерләрен әйтергә өйрәтү;

балаларда кешелеклелек сыйфатлары тәрбияләү.

1. Оештыру өлеше

1.Укучылар белән исәнләшү.

2.Укучыларда уңай халәт тудыру.

Җыр тыңлау. “Кеше хәлләренә керә бел!”

Сорау: Җыр нәрсә турында? (кешелеклелек)

Ничек уйлыйсыз, кешелекле булу авырмы икән?

Беренче мәкаль: “Җылы сүз – җан азыгы”.

Укытучы. Сез бу мәкальне ничек аңлыйсыз?

(кешеләргә матур, ягымлы, җылы сүзләр белән эндәшергә кирәк, шул вакытта ул кешегә дә, синең үзеңә дә яхшы, рәхәт булып китә, дип уйлыйм мин)

Һич яхшылык эшли алмасаң син,

Кешеләргә бик-бик теләп тә,

Яхшы теләк телә,

Ул да кайчак

Зур көч өстәп куя йөрәккә.

Укытучы. Ә сез үзегез нинди ягымлы сузләр, матур теләкләр беләсез ?

Укытучы. Сүз уңай гына түгел, ә тискәре тәэсир дә ясарга мөмкин. Авыр, ялган сүзләр кеше күңелен җәрәхәтләргә сәләтле.

Шулай итеп, без сезнең белән бер эксперимент үткәреп карыйбыз.

Ике төркемгә бирем бирелә. Бер төркемгә фотосурәттәге кеше турында мондый факт язылган кәгазь бите бирелә: «Әлеге кеше хәйрия белән шөгыльләнә, ул ятимнәргә ярдәм итә» (Һәм укучыларга бу кешене тасвирларга кушыла.)

Көтелгән җавап: ул ярдәмчел, йомшак күңелле, юмарт һ.б.

Ә икенче төркемгә мондый факт язылган кәгазь бите бирелә: «Бу бик начар кеше, хокук тәртибен бозган, җавапка тартылган». Укучы фотодагы шәхесне шушы фактка бәйле тасвирларга тиеш була.

Кетелгән җавап: ул бик усал, күзләре хәйләкәр һ.б.

Укытучы: (нәтиҗә ясый). Күргәнегезчә, мин сезнең барыгызга да бер үк кешенең фотосурәтен күрсәттем. Мин әйткән бер җөмлә аркасында, бу кеше кемгәдер бик яхшы булып күренде, ә кемгәдер бик начар булып тоелды. Чөнки мин бер төркемгә «Әлеге кеше хәйрия белән шөгыльләнә, ул ятимнәргә ярдәм итә» дип язылган, ә икенче төркемгә «Бу бик начар кеше, хокук тәртибен бозган, җавапка тартылган» дип язылган кәгазь биргән идем. Шуңа да башка кешеләр турында ялган, начар сүзләр сөйләргә ярамый. Сезнең уйламыйча әйткән сүзләрдән соң кешеләрнең фикерләре шәхескә карата начар якка үзгәрергә мөмкин.

Икенче мәкаль – «Яхшылык күрәсең килсә, яхшылык кыл».

(әгәр син кешеләргә карата яхшы эшләр эшлисең икән, ул яхшылык синең үзеңә һичшиксез әйләнеп кайтачак, шуңа күрә күбрәк яхшы эшләр эшләргә тырышырга кирәк)

Ходайның бер бирмеш көнендә

Бер матур як белән ачылыйк:

Һәркемнең гомере бер генә

Яхшылык эшләргә ашыгыйк. («Ашыгыйк»)

Укытучы. Сезнең нинди яхшы эшләр башкарганыгыз бар? (Укучыларның җаваплары.)

Балалар, әгәр  тирә-ягыбызга  игътибар  белән  карасак, кемнәр генә  үтми  безнең  яннан. Туганнарыгыз,иптәшләрегез,күршеләрегез.Әгәр  күңел  күзе  белән  яхшылабрак  карасак,алар  арасында  безнең  ярдәмгә  мохтаҗ  булган  олы  кешеләр,авырулар  яши. Без  алар  белән  көн  саен  очрашабыз. Ләкин  без  әүвәл  үзебез,аннары  гына  башкалар  турында  кайгыртырга,яисә  гел  үзебез  турында  гына  уйлап, башкаларны  искә  алмаска  күнектек. Шуңа  күрә  тирә-юньнән  ярдәм  турында  мөрәҗәгатьләр  яңгыраганда, аларны  ишетмәмешкә  салышабыз,булышыр  идем  дә,мөмкинлек  юк  бит,дип  намусыбызны  тынычландырабыз.Сезнең  тирәдә  ярдәмгә  мохтаҗ  кешеләр  бармы?

Сез  аларга  ярдәм  итәсезме?(балаларның  җаваплары  тыңлана)

Укытучы:Без андый  кешеләрне  вакытында  күреп, аларга  ярдәм  итәргә  тиеш. Алар  белән  исәнләшеп,хәлләрен  белешкәндә: “Миннән  берәр  төрле  ярдәм  кирәкмиме?”- дип  сорарга  кирәк. Авырып  яткан  иптәшегез  янына  барып,аның  хәлен  сорашу,аңа  ярдәм  итү  зарур.

Укучылар  илебездә  ятим  балалар,караучысыз әби-бабайлар  саны  һаман  кимеми. Аларны  карау-тәрбияләү  өчен  дәүләт  байтак  акча  сарыф  итә.Укучылар  караучысыз  калган  карчыклар  саны  артмасын  өчен,сез  хәзердән  үк  әти-әниләрегезнең  кадерен  белергә  аларны  киләчәктә   карарга, аларны  беркайчан  да  авыр  сүзләр  әйтеп  кимсетмәскә,авырганда  тәрбияләргә  өйрәнергә  тиеш. Сезнең  барыгызның  да   әти-әниләрегез  бар. Сез  шуның  белән  бик  бәхетле.  Ятимнәр  йортында   тәрбияләнүче  балаларның  бик  тә  әти-әниле  буласы  килә. Шуңа  күрә  дә  дәүләтебез  балаларны  гаиләдә  тәрбияләү  мәсьәләсенә  игътибар  итә.

Кешеләр  балалар  йортларына Яңа  ел  күчтәнәчләре,уенчыклар, кием-салымнар,уку  әсбаплары,транспорт  чаралары  һ.б. бүләк итәләр.

Хәзерге  вакытта  игелекле  эшләр  эшләүче  кешеләр  күбәйде.Алар  хәтта  бу  хакта   җәмәгатьчелекнең  белүен  дә  таләп  итмиләр,чөнки  башкаларга яхшылык  эшләүдән  тәм  табалар.

Киләчәк  тә  сез дә  зур  үсәрсез,төрле  урыннарда  эшләрсез,үзегезнең  туган  авылыгызны,белем  алган мәктәбегезне,сезгә беренче  хәреф  таныткан,укырга,язарга  өйрәткән, ныклы  белем  биргән  укытучыларыгызны  онытмассыз, аларга  кулдан  килгәнчә  ярдәм  итәрсез. Бушлай  ярдәм  итү  өчен,кеше  олы  йөрәкле,шәфкатьле,  ярдәмчел,киң  күңелле  булырга  тиеш.

Шуңа  күрә  дә  менә  бу  яхшы  сыйфатларны  үзегездә  тәрбияләргә  кирәк. Аның  өчен  шәфкатьлелекнең  нәрсә  икәнен  ачыклап  китик.

Хәзер  тәмамланмаган  җөмлә  методы  белән “Тиз  генә  уйлап  әйтү”  уены  үткәрербез. Аның  кагыйдәләрен  искә  төшерик:

1.Фикерләр  кабатланырга  тиеш  түгел.

2.Фикерләр  күбрәк  булган  саен  яхшырак.

3.Проблеманы  чишү  юлында  төрле  яктан  килеп  фикер  йөртергә.

4.Фикерләр  бәяләнми  дә,тәкыйтьләнми  дә.

Мин  тактага  бер  тәмамланмаган  җөмлә  язам,сез  аны, бер-берегезне  кабатламыйча,  дәвам  итәргә  тиеш. Һәркем  бер  тапкыр  фикерен  әйтәчәк.Ләкин,бер-берегезне  кабатламас  өчен,запаска  берничәне  уйлап  куегыз. Сезгә  2  минут  вакыт  бирелә. Башладык:

Кешелеклелек (Шәфкатьлелек) – ул минемчә …

1.Игелеклелек

2.Олыларга  ярдәм итү

3.Кечкенәләргә  ярдәм итү.

4.Миһербанлык. Тулырак…

Актаныш муниципаль районы Яңа Әлем балалар бакчасы тәрбиячесе Идрисова Айсылу Наиль кызының юл йөрү кагыйдәләрен өйрәнү буенча күнел ачу конспекты (зурлар төркеме өчен)

Максат:    Юл йөрү кагыйдәләрен өйрәнү буенча алган белемнәрен  ныгыту, кагыйдәләрне төгәл үтәүләренә ирешү,светофор функциясе һәм аның  төсләре турында алган белемнәрен кабатлау, урамда үз-үзеңне тоту күнекмәләрен бирү, җитезлек,тапкырлык, бер-береңне тыңлый белү , бердәмлек хисе тәрбияләү.

Ярдәмлек: юл билгеләре, кызыл сары, яшел төстәге түгәрәкләр, шарлар, зебра, юл билгеләре рәсемнәре, стенд-плакатлар, транспорт төрләре карточкалары, жезл, сл

Барышы:

• Хәерле көн килгән кунаклар, балалар!

Матур итеп исәнләшик әле. (Балалар исәнләшә)

Балалар, ин мөһиме ул безнен сәламәтлегебез һәм иминлегебез.Ләкин дөньяда безнең иминлегебезгә зыян китерергә мөмкин булган сәбәпләр бик күп.

Сез һәр көн иртән бакчага киләсез, еш кына юлда буласыз.Әлегә сез балалар бакчасына әти әниләрегез белән киләсез,озакламый мәктәпкә барырсыз,  юлларда күнелсез хәлгә очрамас өчен сезгә юлда үзегезне дөрес тоту кагыйдәләрен белергә кирәк.

Шуна күрә без бүген юл һәм юл билгеләре турында сөйләшербез, юлда йөрү кагыйдәләрен ныгытырбыз, “ Тылсымлы светофор патшалыгы”нда кунакта булырбыз, биремнәр үтәрбез, үзебезнең белгәннәребезне күрсәтербез.Мин бүген полиция хезмәткәре булырмын .

( Карлсон юлга машина каршына килеп төшә.Полиция сыбызгы сызгырта)

Карлсон,гафу итегез!

Штраф түләп китегез.

Юлга килеп төштегез,

Кагыйдәне боздыгыз.

Күктә очкан бу карлсон

Җир өстенә ник төшкән?

Юлдан машина йөри,

Моны бүген кем белми?

Карлсон:

Кайда сон ул юл дигәне

Күктә юллар юк бит ул.

Очкычым ватылганга

Җиргә егылып төштем шул

Полиция:

Җирдә тыныч булсын өчен юл йөрү кагыйдәләрен белергә кирәк!

Карлсон:- Нәрсә сон ул юл йөрү кагыйдәләре? Алар тәмлеме?

Полиция: Юк,Карлсон аларны ашап булмый,аларны без бүген өйрәнеп искә төшереп китәрбез,син дә безнен белән өйрәнә аласын.

Карлсон: Бик рәхмәтле булыр идем сезгә.

 Полиция:

Карлсон,юлда йөргәндә игътибарлы булырга хәм юл йөрү билгеләрен төгәл үтәргә кирәк. Ә кайсы билге нәрсәне анлатканны сина хәзер балалар сөйләп китер.

1. Зөләйха

Ярамый шул бу урында

Велосипедта йөрергә

Кагыйдәне үтәмәсән

Мөмкин бәла килергә.

2.Мәрьям

Кызыл түгәрәк эчендә

Атлап бара җәяүле,

Тик ул сызылган инде.

Әгәр мондый билге күрсән

Юлларга чыкма берүк

Светофорлы чатлар эзлэ

Ә монысын урап үт!

3.Раян

Ак,кара тасмалар буйлап

Җәяүле горур атлый.

Чөнки белә :шушы билге

Гомерен уяу саклый.

4. Рәсим

Бу өчпочмак кисәтә

Чапма ,тукта син,юл бир!

Исән имин үтеп кит, ди,

Бу урын – куркыныч җир!

5.Әмирхан

Бу юлдан атлап баралар

Я йөгерә ,я чабалар

Әнә билге дә куелган

Бу җәяүлеләр юлы.

6.Тахир

Велосипедта йөрү

Бик тә уңайлы

Зәнгәр түгәрәк эчендә

Велосипед юлы.

Карлсон: Әхә, мин азрак анлый башладым ахрыыы…

 Полиция: Яхшы, балалар карагыз әле полиция вәкиленең менә шушындый таягы була,ничек уйлыйсыз ул аңа ни өчен кирәк икән?( юлдагы хәрәкәтне көйләр өчен) Дорес,ә хәзер без аның белән уйнап алырбыз музыка янгыраган вакытта таякны тугәрәк буенча йөртәбез музыка туктагач таяк кемдә кала шул сорауга җавап бирә.

1.Җәяүлеләр юлны аркылы чыга торган урын халыкта ничек атала?(зебра).

2.Юлның җәяүлеләр йөри торган өлеше ничек дип атала?(тротуар).

3.Светофорнын ничә “күзе” бар?

4.Светофорның сары уты янганда нишләргә? (әзерләнергә)

5. Транспортта утырып йөрүче кеше кем дип атала? (пассажир)
6. Самолетны кем йөртә? (пилот)
7. Машинада шофер янында утырып барган кеше кем дип атала?(пассажир)

Карлсон: Балалар,сез бигрәк күп беләсез икән! Ә сез светофор дисез,анысы ни ?

Марсель:

Светофорнын сигналы бар

Тынла аны карусыз

Кызыл төс- әле куркыныч

Тукта син дигән сүз.

Сары әйтә : Әзерлән ди

Хэзер юл ачылачак

Яшел әйтә әйдә кузгал,

Юлдан чык курыкмыйча!

Полиция: Рәхмәт,Марсель,син бик дөрес әйтәсең, светофор юлдагы хәрәкәтнең иминлеген тәэмин итә торган җайланма .Ул юлдагы хәлакәтләрне булдырмау өчен куела. Хәзер без сиңа светофор турында җыр җырлап күрсәтербез

Җыр:  “Светофор утлары”

Бер, ике, өч –

Светофор утлары.

Бер яна да

Сүнә ич, светофор.

Кушымта:

Урамда һәм юл чатында

Сакта тора светофор,

Сакта тора светофор!

Кызыл ут

Кисәтә, тукта! – ди. Тулырак…