fbpx
08.10.2019

Гарәфи Хәсәнов табигать җырчысы


Гарәфи Хәсәнов табигать җырчысы

Гарәфи Хәсәнов

Казан шәһәре Совет районы муниципаль бюджет белем учреждениесе 156 нчы номерлы урта гомуми белем бирү мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы Тихонова Нурфия Ринат кызы. Тема: Гарәфи Хәсәнов табигать җырчысы.

  Гарәфи Хәсәнов турында уйланулар.Табигатебез моңсуланып, көзгэ кереп барган мизгелдә әллә нинди сихри уйлар керде күңелгә. Юк шул һәрбер нечкәлеген, серлелеген, узенчәлеген, матурлыгын  күрә белмибез шул җир-анабызның. Ә булган бит шундый язучыларыбыз. Менә шундый уйлар белән, озак еллардан бирле кулга алмаган, бер таушалып беткән китапны алдым кулыма.

 Бу  Гарәфи Хәсәновның “Елның дүрт фасылы”дигән китабы. Кулыма алып китапның саргайган битләрен барлый башладым. Шундый таныш битләр, әйтерсен бала чакларга кайттым. Кызганыч хәзер балалар бу язучыныда, аның иҗатында, шушы китапны да белмилэр.

 Сүземнең  башы  табигать турында . Әйе, мин менә шушы табигатьне сөюче Гарәфи Хәсәнов турында фикерләремне әйтеп китәсем килгән иде.

  Гарәфи Хәсәновны табигать җырчысы дип юкка гына әйтмәгәннәр икән. Ул табигатьнең гүзәллеген генә күрми анын һәрбер нечкәлегенә тукталып, җансызны җанлы күрсәтеп, һәр укучы каршында могҗиза ача.  Ул узенең әсәрләрендә табигатьне төрле яктан күрсәтә.  Аның  әсәрләре сихри көчкә ия, үзенә тарта, җәлеп итә. Бу җыентыклардагы әсәрләр һәр кешене әйләнә- тирәбезне сакларга чакыра.

Бүгенге фәнни-техник прогресс нәтиҗәсендә әйләнә-тирә мохиткә килгән зыян турында көннән-көн күбрәк сөйлиләр. Бу уңайдан, җир- анабыз  табигатькә сакчыл караш тәрбияләү юнәлешендә Гарәфи Хәсәнов әсәрләренең кыйммәте артканнан арта бара.Шуңа күрә балаларны  кечкенәдән үк табигатьне яратырга, сакларга өйрәтергә кирәк дигән фикерләр тынгылык бирми.

  Табигатьне ярата аның  матурлыгын тоя, күрә  белгән кеше беркайчан да каты бәгырьле була алмый, минемчә. Балаларыбыз шушы табигать турында булган әсәрләрне укып миһербанлы, мәрхәмәтле, киң күңелле булып уссен иде.

Аның әсәрләре эстетик,экологик ләззәт бирү белән бергә тирән белем бирә. Без ул әсәрләрне укып табигатьнең узебез мона кадәр җитәрлек игътибар итмәгән бик күп яңа серләренә, беренче карауга күзгә чалынмый торган гаҗәеп нечкә үзенчәлекләренә төшенәбез. Табгатьне бөтен җаны-тәне белән тоеп язган әсәрләрне без кызыксыну һәм гаҗәпәнү белән укып устек. Шуңа күрә дә бу таушалып беткә, үзем белән бер яшьлек китап кулым эләккәч битараф  кала алмадым.

  Гарәфи Хәсәновның табигать  белеме дип атарлык, искиткеч зур мәгълүмат туплаган, яшь буынны дөрес итеп тәрбияләүдә әйтеп бетергесез файда китергән китапларын кабат  чыгарсалар да, начар булмас иде. Ул китапларны барыбызга да күреп укырга насыйп булсын. Һәм шушы әсәрләрне укып, үзебездән соң килгән буынга да җиткерсәк иде. Чөнки минем уйлавымча бик кирәкле темага иҗат иткән Гарәфи Хәсәнов. Аның әсәрләре балалар өчен генә диелсә дә , табигатебез турында зурларга, олы кешеләргә дә белү зарур. Табигатебез, җир-анабызны саклау шушы тирән мәгънәле хикәя, повестьлардан башлана дип карарга кирәк.

Авторның тагын язмалары: Дәрескә контроль эш.Татар теле.7 сыйныф.

Туган телем,туган җирем. Башлангыч сыйныфлар өчен Сценарий

8 Мартка багышланган  “Гүзәлләрнең гүзәле”  бәйге-уены.


8 Март
8 Мартка багышланган  “Гүзәлләрнең гүзәле”  бәйге-уены. “Сәламәтлек мөмкинлекләре чикләнгән  балалар өчен Яңа Кенәр мәктәп-интернаты” дәүләт бюджет гомуми белем учреждениесенең биология укытучысы    Файзрахманова Ленара  Ильбик кызы һәм  дефектолог- психолог  Таюпова Флюра Җәлил кызы.

 Алып баручы: 8 Март белән, хөрмәтле тамашачылар!

Кышның инде күз яшьләре тама,

Беткән  димәк горурлыгы сүнеп.

Урамда яз әнә күкрәк кага,

Түбәләргә боз сөңгеләре элеп.

Бар тарафта кояш түккән балкыш,

Рәхимлеккә язын ул юмарт .

Түбәләргә  элгән  бәллүрләрдә

Күз яуларын  алып  җемелди  Март!

Хөрмәтле  хатын-кыз укытучылар, тәрбиячеләр, апалар, кызлар!

Сезне барыгызны да якынлашып килүче 8 март халыкара хатын-кызлар бәйрәме белән тәбриклибез. Сезгә, яз ничек ашкынулы-дәртле  –   шундый ук дәртле мәхәббәт, яз сулары ничек ярларына сыеша алмыйча ташый   – шундый ташып торган үлчәмсез бәхет, язгы кояш  үзенең җылысы белән барлык табигатьне уятырлык көчле   – шул җылылыкны саклаучы ир-егетләрегез һәрвакыт  янәшә булып, тигез канатта, гомерләрегез озын- озак , сәламәтлектә яшәргә насыйп итсен дип теләп калабыз.

8 март көннәрен тагын да матурлап, нур өстәп, безнең интернат-мәктәбебезнең иң булган, иң тырыш, иң чибәр кызлары катнашуында

“Гүзәлләрнең гүзәле” бәйгесен карарга рәхим итегез.

Бәйгебезне башлыйбыз.

  1. Һәрбер бәйге танышудан башлана. Без дә “Таныш булыйк!” ягъни

“Визит карточкасы”   бәйгесен башлыйбыз.

Һәрбер уйнаучы кыз үзе белән таныштырырга тиеш.

  1. Серле сандык “ конкурсы.

Менә таныштык та , ә хәзер менә шушы  серле сандыкта  нәрсә икәнен белү  өчен , безгә текстны укырга кирәк.  Сез игътибар белән тыңлап, җавабын кул күтәреп әйтергә кирәк.

“ Хәзерге безнең кызларыбыз шикелле , бу предметка элек-электән  кызлар карарга яратканнар. Иң беренче бу предметны Борынгы Венециядә ясаганнар.  Аңарчы җыелып торган  сулар  бу предметны алыштырган.  Хәзерге заманда бу предмет һәрбер өйдә  дә бар.”

Аңа карап үзеңнең төс-кыяфәтеңне күрәсен.

3.Көзгегә карап , без үзебезнең төс-кыяфәтебезне күрдек, уңган кызлар төз гәүдәле, зифа буйлы да  булырга тиеш. Матур итеп йөри дә белергә кирәк. Чираттага конкурсыбыз “Зифа буй” дип атала. Кызлар баш өстенә китап куеп әйләнергә тиеш.

4 Уңган кызлар һәр яктан да уңган-булган булырга тиеш. Чираттагы конкурсыбыз “Остабикә” дип атала.

1) Ак фасольбелән кызыл фасольне  араларга.

*  5а класс  укучылары бәйрәм белән тәбрикләп  җыр башкара. 

2) Кем күбрәк “Татар халык ашларын белә икән.”  Чираттан беренче кыз башлый икенчесе дәвам итә.

3) Борщ пешерү өчен нинди яшелчәләрне кулланалар.   Яшелчә рәсемнәре төшкән кирәкле карточкаларны сайлап алырга кирәк.

4) Ашарга  пешергәч,  савыт-сабаны юа да  белергә кирәк. Пластик тәлинкәләрне бетергеч  белән ышкып юарга кирәк. Кемнеке чистарак һәм тизрәк булыр икән?( Алдан тәлинкәләрне карандаш белән сызгалап әзерләргә кирәк)

* Тамашачылар белән уен. (Лента чорнау) Тулырак…

Укытучы хезмәте бездә һәм чит илләрдә


 Укытучы

Икътисадый хезмәттәшлек һәм үсеш оешмасы дөньядагы илләрнең укыту һәм белем бирү өлкәсен өйрәнү максатыннан, ел саен, “TALIS” дип аталган халыкара тикшерү уздыра. “TALIS”- Teaching and Learning International Survey , ягъни “Укыту һәм белем бирү тармагын халыкара тикшерү” дигән сүз. Бу – халыкара проект һәм 2008нче елдан Россия дә шушы оешмага керде. Монда 48 дәүләт катнаша.

“TALIS”-2018 нәтиҗәләре.

  Шул исәптән, “TALIS”-2018дә РФнең дә 14 регионыннан 4 мең укытучы катнашты. “TALIS”ның асылы – укытучылар һәм мәктәп директорларыннан компьютерлаштырылган сорашу уздырудан гыйбарәт. Шуның нигезендә мәктәп эчендәге педагогик, методик һәм социаль хәлләр турында мәгълүмат җыела. Тикшерү нәтиҗәләре мәгариф системасын тулаем күз алдына китерергә ярдәм итә. Рособрнадзордагылар әйтүенчә, бу инде өченче цикл. Беренчесе – 2008нче, икенчесе – 2013нче елда булган иде. 2018нче елгы тикшерүләрдән соң түбәндәгеләр билгеле булды.

  1.Укытучы һөнәре элеккечә күпчелек илләрдә хатын-кызлар хезмәте булып кала бирә. Россиядәге укытучыларның 85%ы хатын-кызлар. Башка илләрдә – 70%. Латвиядә бездәгедән күбрәк – 89%. Россиядәгедән азраклары Япония (42%), Согуд Гарәбстаны (52%), Нидерланд (53%).

   2.Рәсәйдә укытучы булып эшләүчеләрнең уртача яше – 52 ел. 30 яшькә кадәргеләр – 11%, 30дан 49 яшькә кадәргеләр – 47% тәшкил итә. 50не узганнар барлык илләрдән дә уздыра – 42% (аларда-31%). Илдәге укытучыларның 30%ы 50 белән 59 яшь арасында. Сорашулардан күренгәнчә, безнең ил укытучылары уртача 21 ел эшлиләр. Бу башка илләрдән 4 елга артыграк. Ә менә Төркия яшь укытучылар саны буенча рекордсмен. Алар барлык укытучыларның 43%ын алып торалар.

  1. Россия мәктәпләрендәге директорларның уртача яшьләре 40тан 59га кадәр. Тагын шул күренә: директорлар мәктәптәге педагогик-методик эш белән аз шөгыльләнәләр, уку-укыту планнарын төзүдә катнашмыйлар. Мәктәптәге укытучылар һәм укучылар белән кирәгенчә идарә итмиләр. Директорлар эшкә алдан хәзерләнмичә, тиешле квалификацион белемнәр тупламыйча керешәләр. Бары 19%ы гына директорлар хәзерләү курсларын узган була. Ә башка илләрдә һәр өченче директорның берсе алдан ук директор булып эшләү өчен махсус белемнәрне үзләштерә. Россия мәктәпләрендә директорлар гадәттә 11 елдан артык эшләмиләр.Тагын бер үзенчәлек: Рәсәй директорлары үзләренә укыту сәгатьләре дә алалар. Чит ил директоры укытмый, алар менеджер вазыйфасын гына башкара.
  1. Бездәге укытучыларның 95%ы педагогик белемгә ия. Һәм алар нигездә бер фән укыталар. Ә Европа илләрендә укытучыларның 53%ы берьюлы берничә предметны укыта.
  1. Безнең укытучылар эш урыннарын үзгәртергә теләмиләр. Башка илләрдәге укытучылар һәр ун ел саен эш урыннарын үзгәртеп торалар. Япония белән Сингапурда, мәсәлән, ротация сәясәте үткәрелә. Укытучылар белем һәм тәҗрибәләрен киңәйтү өчен мәҗбүри рәвештә эш урыннарын алыштырырга тиешләр.
  1. Россия укытучыларының эш сәгате – 46 сәгатькә кадәр сузыла. Бу сорашуда катнашкан 48 ил арасындагы иң югары сан. Башка илләрдә ул 38 сәгатьтән артмый. Эш вакытының өчтән берен административ-кәгазь эшләре – төрле отчетлар язу алып тора. Мондый эшләргә атнага 4 сәгать сарыф ителә.
  1. 7. Россиядә укытучы булып эшләү өчен һич югы бакалавриат бетерергә кирәк, бу 4 ел уку дигән сүз. Ләкин уку программалары шундый итеп төзелгән: практика өчен вакыт бик аз каралган.
  1. Безнең булачак укытучыларның күбесе чынлыкта мәктәпкә барырга җыенмыйлар икән. Педагогик уку йортларын ел саен уртача 100 мең студент тәмамлый. Сорашулардан күренгәнчә, аларның бары 10%ы гына мәктәпкә бару турында уйлый. 80% абитуриент диплом алу һәм югары гуманитар белем алу өчен генә укырга керүләрен белдергәннәр. Ләкин соңгы ике елда яшьләрнең мәктәпләргә килүләре арткан. Бездә хәзер кайбер шәһәр мәктәпләрендә фән кандидатларын һәм дәрәҗәле уку йортларын тәмамлаучыларны да очратырга мөмкин.

Хәзер конкрет аерым илләрдәге хәлләрне карап үтик.

 Польша. Польшада укытучыларга хезмәт хакы (1300$) илдә эшләүче башкаларныкыннан азрак булу сәбәпле, мәктәптә эшләүче укытучыларның 75%ы башка эшкә күчәргә тели. Укытучыларның күбесе 1.5 ставкага эшли, ләкин эш вакыты 27 сәгатьтән артырга тиеш түгел. Моннан тыш ул атнага 2 сәгать бушлай эшләргә тиеш (экскурсияләргә алып бару, түгәрәкләр үткәрү һ.б.)

Германия. Бу илдә үз эшләреннән иң канәгать кешеләр – укытучылар. Чөнки башкалар 2500 еврога эшләгәндә, укытучылар 3500 евро алалар.Эш сәгате – атнага 25 сәгать. Укытучыларга чиновник статусы бирелә, димәк алар налогларны азрак түлиләр һәм картлык пенсиясен күбрәк алалар. Немец укытучысы ирекле эш графигы белән эшли. (Буш сәгатьләрендә аны берәү дә мәктәптә тота алмый). Алар репетиторлык белән, бигрәк тә үз мәктәпләрендәге балалар белән шөгыльләнмиләр.

Төркия. Хезмәт хакы – 1000$. Әле моңа тагын өстәмәләр бар. Мәсәлән, фәнни дәрәҗә, квалификация күтәрү, үз балалары өчен. Юлда йөрү өчен 50% ташлама бирелә. Кыска эш көне белән эшлиләр.

 Бу илдә укытучыларны гаиләгә кунакка чакыру гадәти хәл. Укытучыларга бүләк бирү тыелмый, киресенчә төрек гаиләләре үз балаларын укытучыларга бик еш бүләкләр бирәләр.

Франция. Укытучылар башкаларга караганда күбрәк – 2068 евро алалар. Музейларга керү бушлай. Укучыларга өй эше бирелми. Укытучылар дәүләт хезмәткәрләре статусына керәләр. Укытучы пенсиядә эшләвен дәвам итсә, аңа һәр квартал саен 0,75% өстәмә түләнә. Махсус мәктәпләрдә эшләүчеләргә өстәмә түләнә. Мәсәлән, иммигрантларны укытучыларга 100 евро артык бирәләр.

Бөекбритания. Бу илдә укытучылар шулай ук начар хезмәт хакы алмыйлар. Ул уртача – 3650$ . Укытучылар ничә сәгать укытуларына карамастан, көн буе мәктәптә булырга тиешләр (8.30-15.30).Үз мәктәпләре укучыларына өстәмә сәгатьләр бирү тыелган. Шәхси мәктәп укытучыларына бөтенләй рөхсәт юк.

Испания. Укытучыларның эш күләме – атнасына 40 сәгать. Хезмәт хакы алай мактанырлык түгел. 1500-2000 евро тирәсендә. Бернинди өстәмә түләүләр, льготалар юк. 30 ел стажы булганнар 60 яшьтән пенсиягә китә алалар. Ә болай пенсия яше – 65.

Кытай. Кытайда укытучы һөнәре мактаулы эшләрнең берсе. Укытучылар чиновник дәрәҗәсенә ия кешеләр. Пекин һәм Шанхай кебек шәһәрләрдә эшләүчеләр 15000 долларга кадәр алырга мөмкиннәр. Әмма күпчелекнең хезмәт хакы 590 доллар тирәсендә. Укытучыларга күп өстенлекләр каралган. Мәсәлән, льготалы дәвалану, ипотека кредиты һәм төрле социаль ярдәмнәр.

Финляндия. Укытучының уртача хезмәт хакы – айга 2500$. Бу артык зур сумма булмаса да, дәрәҗәле хезмәт санала.Илдә педагогларга ихтыяҗ юк дип әйтерлек.

АКШ. Америкада башлангыч һәм урта белем бирү өлкәсендә эшләү хәйран авыр эшләрнең берсе. Хезмәт хакы төрле штатларда төрлечә. Атнага 40 сәгать эшлиләр. Укытучыларның күбесе хатын-кызлар. Укытучының квалификациясенә карап, 42 дән 68 мең долларга кадәр булырга мөмкин. Ә болай укытучылар уртача 59 мең доллар алалар. Моңа өстәп кыйммәт булмаган, әмма сыйфатлы медицина страховкасы һәм югары пенсия бирелә.Җәйге ял вакыты – 2 ай.

Югары белемне иң яхшы бирүче илләр рейтингы.( QS буенча). 

Тулырак…

Тылсымлы яулык. ( математик күзаллауны үстерү шөгыль конспекты.)


Тылсымлы яулык

Яр Чаллы шәһәре «126 нчы санлы «Сәйләннәр» катнаш балалар бакчасы муниципаль бюджетлы мәктәпкәчә белем бирү оешмасы тәрбиячесе Валиева Гөлназ Әхнәф кызы.  Тема: Тылсымлы яулык. (Икенче кечкенәләр төркеме өчен иң гади математик күзаллауны үстерү шөгыль конспекты.)

Бурычлар:

Белем бирү: Төркем предметларының гомуми билгесен күрә белү, бертөрле предметлар төркеме төзергә һәм алар арасыннан аерым предметларны аерып алырга; «күп», «бер», «берәү дә юк» төшенчәләрен аерырга; тирәлектә бер һәм берничә бертөрле предметны табарга; «Ничә?» соравын аңларга; җавап биргәндә «күп», «бер», «берәү дә юк» сүзләрен кулланырга өйрәтү.

Тәрбияләү: Бер- берсенә юл куеп,аралашу әдәбен, саклык, сизгерлек сыйфатлары тәрбияләү.

Үстерү:Аңга кабул итүне, игътибарны, хәтерне, күзәтүчәнлекне, әйләнә-тирә предметларының һәм күренешләренең үзенчәлекле, мөһим билгеләрен анализлау, чагыштыру, аерып күрсәтү, предметлар һәм күренешләр арасындагы иң гади бәйләнешләрне ачыклау, иң гади гомумиләштерүләр ясый белү сәләтен үстерү.

Көтелгән нәтиҗәләр: Танып белү үсеше баланың мәнфәгатьләре, кызыксынучанлыгы һәм танып белү омтылышы үсешен; танып белү гамәлләре, аңы формалашуын; хыялы һәм иҗади активлыгы үсешен; үзе, башка кешеләр, әйләнә-тирәдәге объектлар, әйләнә-тирәдәге объектларның үзлекләре һәм үзара бәйләнешләре (форма, төс, үлчәм, материал) турындагы беренчел күзаллауларын формалаштыру.

Балалар эшчәнлеге төрләре: танып белү эшчәнлеге

Сүзлек эше: өчпочмак,түгәрәк, чыняк, озын, кыска, күп.

Әзерлек эше: Балаларны геометрик фигуралар: түгәрәк, квадрат, өчпочмак белән, предметларны капма-каршы кую нигезендә предметларның ике тигез (тигез булмаган) төркемен чагыштыру, тирәлектә бер һәм берничә бертөрле предметны табарга өйрәтү эшләре алып барылды.

Җиһазлау: Зур яулык, төрле зурлыктагы өч аю,төрле зурлыктагы һәм төстәге чынаяк, тәлинкәләр,ике автобус макеты, билетлар, зур геом. фигуралар( түгәрәк, квадрат, өчпочмак), һәр балага поднос, өләшмә материал( 5 машина, бер квадрат, түгәрәк), дид.уен өчен дүрт предмет( алма, китап, өй, машина), тылсымлы тартма, наклейкалар.

Белем бирү эшчәнлеге.

Оештыру өлеше

Тәрбияче зур яулык ярдәмендә “Кем качты” уенын уйный. Иң беренче тәрбияче бер баланы гына качыра, ә балалар кем качканны әйтергә тиешләр. Һәм балаларның бөтенесе яулык астына кача. Ачып җибәрсәләр, өч аюга килеп кергәннәр.

-Балалар, тылсымлы яулык кая алып килгән безне. Бу өйдә кем яши микән? (Өч аю.)Матур тәлинкәләр,чынаяклар, калаклар куйганнар. Нинди бәйрәм микән? (Туган көн).

-Балалар, игътибар белән карагыз әле. Бу тәлинкәләр белән чынаякларны  нәрсә берләштерә?

-Төсләре бертөсле .

-Ә зурлыклары буенча нинди? (Төрле)

-Бу өстәлдә тәртип булсын өчен сез нәрсә эшләр идегез?

(Зур тәлинкәгә зур чынаяк, кечкенә тәлинкәгә кечкенә чынаяк куяр идек)

-Кайсы аюга нинди чынаякны бирәбез?( балалар үз эшләрен дәлилләп, предметларны дөрес урнаштырырга тиешләр)

Балалар, ял итеп алыйк.

Физминут “Мин шофёр”

Тәгәрмәчкә тын өрәм,

Һәм моторны кабызам,

Машинага утырам,

Һәм еракларга китәм,би-и-ип. Тулырак…

Кошлар безнең дусларыбыз.Дәрестән тыш чара. Уен-викторина


 кошлар

“Сәламәтлек мөмкинлекләре чикләнгән балалар өчен Яңа Кенәр мәктәп-интернаты” дәүләт бюджет гомуми белем учреждениесенең биология укытучысы Файзрахманова Ленара Ильбик кызы. Уен- викторина ”Кошлар безнең дусларыбыз”.

Максат: 1.Кошлар турында балаларның белемнәрен тирәнәйтү.

2.Балаларның сөйләм телен үстерү һәм коррекцияләү.

3)Кошларга мәхәббәт, игътибарлылык тәрбияләү.

Җиһазлау: ”Кошлар-безнең дусларыбыз”, ”Кошларны саклагыз!”, ”Исәнмесез,канатлы дусларыбыз” дигән плакатлар, кош оясы макеты, кош рәсемнәре, кошлар тавышы.

Актуальләштерү. (кошлар тавышы)

Алып баручы: Җәелә бөре, сибелә хуш ис, сайрый кошлар.

Сузыла ал таң, бүлмәләрдә нур уйнатып.

Алтын җирнең, кояшлы саф язы – дуслар

Күңелләрдә яңа хис һәм җыр уятып.

Җыр:”Яз җыры”

Алып баручы: Без бүген кошларга багышланган бәйге-КВН үткәрәбез. Ике команда көч сынашачак. Без кошларны бик яратабыз. Алар табигатькә, кешегә бик зур файда китерәләр. Шуңа күрә без кошларны сакларга, аларга ярдәм итәргә тиешбез. Хәзер КВН ны башлыйбыз һәм командаларга сүзне бирәбез.

Сәламләү. 1 нче команда – ”Сыерчык”

                   2 нче команда – ”Карлыгач”.

1нче бирем: Тапкырлар бәйгесе. Командалар табышмаклар әйтешә.

1.Башы тарак, койрыгы урак,

   Кычкыртып быргысын, уята барысын. (Әтәч)

2.Үзе озын,чабуы кыска. (Торна)

3.Соскы борын-бакылдык, күп сөйләшә такылдык.(Үрдәк)

  1. Җәй шакылдый бу чүкеч,

Кыш шакылдый бу чүкеч,

Ничек чыдый бу чүкеч? (Тукран)

  1. Төнлә очарга ярата

Көндез очмый, йокларга ята. (Ябалак)

6.Үзе йомырка басмый,баласын да бакмый.(Күке)

2 нче бирем: ”Кайсы кош икәнен билгелә” уены.  Алып баручы кошлар тормышы турында җөмләләр укый. Уенда катнашучылар кайсы кош турында сүз барганлыгын ачыклыйлар.

1) Кошның корсак асты һәм баш арты кып-кызыл. Кара канатлары аркылыга берничә рәт ак сызыклар белән бизәлгән. Ул озынча кара койрыгын кәүсәгә тери дә томшыгы белән җиргә кечкенә каера кисәкләре очыра,агачтан корт эзли. Урман докторы диләр аның турында.(Тукран)

2) Бу кошлар кешеләр янәшәсендә яши. Алар төрле шартларда яшәргә җайлашкан кошлар, оялары-тәрәзә башында, йорт кырыенда, ташландык сыерчык оясында, абзарда, агач куышында. Ул җәенә өч тапкыр бала чыгыра. Җиләк-бимеш агачларындагы бөҗәкләр, чүп үлән орлыклары белән туклана.(Чыпчык)

3 нче бирем: Капитаннарга биремнәр (вакытка). Төрлечә киселгән фигуралардан кош рәсеме төзү.

4 нче бирем: ”Кем күбрәк ”уены.  Кош исемнәрен язарга.

Җыр.”Сыерчык җыры”

5 нче бирем: ”Әйтеп бетер” уены.

а) Бар нәрсә йокыга талгач, бакчалар тынып калгач

   Куактан куакка кунып,сайрый сары……….(сандугач)

б) Арыш кыры белән бу кош,аерылмас дус бугай.

Башаклар җырга кушыла,сайрап җибәрсә………..(тургай)

6 нчы бирем: Ике укучы күзләрен бәйләп кош рәсемен ясыйлар. (Шул арада ”Очты-очты” уены уйнала).

7 нче бирем: Сынамышлар әйтешү.

 -Кошлар кар өстенә төшсә, көн җылыта.

 -Чыпчыклар кыш көне җыелышып бер урында чыркылдашсалар, җылы булып кар явар.

 – Кара карга килгәч, бер айдан кар китәр.

 – Карлыгач иртә килсә, көннәр тиз матурланыр.

– Әгәр торналар берәм-берәм килсәләр, җәй яхшы булыр. Тулырак…

Туфан Миңнуллин иҗатында ир-ат образының чагылышы


Туфан Миңнуллин
Казан шәһәре муниципаль бюджет гомуми белем бирү учреждениесе 96 нчы гимназиянең 1 нче квалификацион категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы Сафина Лилия Иншат кызының фәнни-тикшеренү эше. Тема: Туфан Миңнуллин иҗатында ир-ат образының чагылышы.

Кереш сүз

Халкым тарихының һәр чылбырында аны әйдәп, алга алып баручы затлар булган. Габдулла Тукай, Гаяз Исхакый, Туфан Миңнуллин. Аларны берләштереп торган төп сыйфатлар милләткә юл күрсәтү, аны яктылыкка чыгарырга омтылу иде. Һәр өчесе дә кояшка карап очучы бөркетләр сыман милләтне биеклеккә әйдәделәр,  аның юлында якты маяк булып тордылар.

Бүген мин шуларның берсе – Туфан Миңнуллин турында сөйләргә телим. Татар мәктәпләренең, авылларының бетүгә таба баруы да, эчкечелекнең милләтне артка сөйрәве дә аны бик борчыган. Мәктәпләрдә белем бирү һәм тәрбия эше дә, авыл халкының тормышы,  аналар һәм балалар мәсьәләсе дә кызыксындырган Туфан абыйны. Аның әсәрләрендә чагылыш тапкан бу проблемалар беркемне дә битараф калдырмаган, югарыда утыручы түрәләргә дә аның фикере белән килешергә туры килгән. Күп кенә авылларда татар мәктәпләре сакланып калган икән, монда, һичшиксез, Туфан Миңнуллинның роле зур.

Туфан Миңнуллин үзе яшәгән чорның акыллы философы да, милләтнең маягы да булды. Гомер буе үз максатына, хыялларына хыянәт итмичә, милләтебезнең барлык проблемаларын йөрәге аша уздырып, нык ихтыярлы көрәшче булып яшәгән ул. Болар бар да аның иҗатында чагылыш тапмыйча калмаган, шуңа күрә аның әсәрләрен өйрәнү бүген дә актуаль булып тора.

Туфан абый һәрчак гади халыкның күңелен тырнап торган проблемаларны кузгатып, аларны чишү юлларын күрсәтергә тырышты. Аның һәр чыгышы төшенкелеккә бирелә башлаган күңелләрне уятып, башны югары тотарга һәм алга карап атларга ярдәм итә иде. Бүген мин аның турында үз сүземне әйтмичә кала алмыйм: драматургның иҗатына таянып язылган фәнни хезмәтемне тәкъдим итәм.

Бу хезмәтемдә мин Туфан Миңнуллин иҗатына карата үзем аңлаганча бәя бирергә, фикеремне белдерергә һәм мине уйландырган сорауларга җавап табарга телим. Аның драматургиясе ни өчен халыкны җәлеп итә алган? Моңа ачыклык кертү өчен, мин “Туфан Миңнуллин иҗатында ир-ат образының чагылышы” темасын сайладым. Фәнни хезмәтемнең төп максаты драматургның төрле әсәрләрендә сурәтләнгән ир-ат образларына хас үзенчәлекләрне ачып бирү һәм аларның җәмгыятьтә тоткан төп урыннарын ассызыклап, дөрес бәя бирү булды.

Максатыма ирешү өчен, түбәндәге бурычларны хәл итәргә туры килде.

Беренче бурычым драматургның кайбер әсәрләре белән танышып чыгу булды. Болар – “Без бит авыл малае!”, “Нигез ташлары”, “Әлдермештән Әлмәндәр”, “Мулла” әсәрләре.

Икенче бурычым әдип әһәмиятле дип санаган проблемаларны барлау, аларга нигезләнеп, нәтиҗәләр ясау  булып торды.

Өченче бурычым башкалар фикерен кабатламыйча, үзем аңлаганча, Туфан абый иҗатына объектив якын килеп, ул әйтергә теләгән уй-фикергә ачыклык кертергә тырышу булды.

  1. Туфан Миңнуллин турында

Туфан Миңнуллин 1935 елда Кама Тамагы районы Олы Мәрәтхуҗа авылында дөньяга килгән. 1956-1961 елларда ул Мәскәүдә М.С.Щепкин исемендәге Театр училищесында укый. Туфан Миңнуллин – илледән артык драма һәм комедияләр авторы. Г.Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры сәхнәсендә генә дә аның егерме алты пьесасы буенча спектакльләр куелган.

Аның иҗаты хөкүмәтебез тарафыннан югары бәяләнде. Ул “Нигез ташлары” комедиясе өчен 1974 елда Республика яшьләр оешмасының М.Җәлил исемендәге премиясенә, шулай ук “Ай булмаса, йолдыз бар” драмасы өчен Татарстан Республикасының Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләгенә һәм “Әлдермештән Әлмәндәр” спектакле өчен Россиянең К.Станиславский исемендәге Дәүләт бүләгенә ия булды.

1969 елда драматург СССР (Татарстан) Язучылар берлегенә кабул ителгән. Татарстан Республикасының халык язучысы Туфан Миңнуллин озак еллар дәвамында Татарстан Республикасы Дәүләт Советы депутаты булып эшләде.

Туфан абый әсәрләре белән танышам. Укыган саен, аны борчыган проблемаларның никадәр тирән булуын тоя барам. Бигрәк тә татар авылларын саклап калу проблемасы борчыган аны. Ул бу катлаулы мәсьәләне чишүдә төп көч итеп, какшамас рухлы, үз дигәнен эшли ала торган көчле ир-атларны санаган. Авылны саклап калу проблемасын хәл итүнең юллары төрле булганга күрә, аның әсәрләрендә чагылыш тапкан ир-ат образлары да төрле-төрле. Бу геройларны авылны ярату, аның киләчәге өчен борчылу, туган җиреңә җаның-тәнең белән хезмәт итү, җиргә нык басып тору кебек сыйфатлар берләштереп тора.

  1. Туфан Миңнуллин иҗатында ир-ат образының чагылышы

2.1. “Без бит авыл малае!” драмасына анализ

Драматург 1967 елда “Без бит авыл малае!” драмасын яратып иҗат иткән. Бу аның төп герой Иртуган образына мөнәсәбәтендә чагыла. Ир-егетләрнең көчлеләре генә иң авыр каршылыкларны да җиңәргә сәләтле. Тирә-яктагы авыллар бетеп, күпләр район үзәгенә, шәһәрләргә таралсалар да, Иртуган авылын ташлап китми. Туган авылында бер аның гаиләсе генә яшәп кала. Бу – район өчен хурлыклы күренеш. Димәк, ничек булса да, бу гаилә башлыгын җиңәргә кирәк. Шуңа күрә бер генә йортлы бу авылга көн саен авыл советы вәкиле килеп, аны үгетли, куркыта. Кечкенә авылларны бетереп, үзәктәге авылларга кушу мәсьәләсенә карата Иртуганның үз карашы бар. Авыл яшәргә тиеш. Тирә-яктагы кырларны сөреп, болыннарында терлек асрап яшәргә хакы бар авыл халкының. Нигезеңне таркатып күчеп китү табигатьнең бу почмагына килеп утырган борынгы бабайларның рухын рәнҗетү булыр иде. Әсәрнең беренче битләреннән үк Иртуганның акыллы, көчле рухлы чын җир кешесе булуын күрәсең. Аны беркем дә үз җиреннән кузгата алмаячак икәнлеге көн кебек ачык.

 Башка авылдашларының да китәсе килмәгәндер, мөгаен, тик аларның туган җиргә мәхәббәтләре Иртуганныкы кебек үк көчле булмавы көн кебек ачык. Авылда Иртуган кебекләр күбрәк булган саен, аның яшәү тарихы гасырларга сузылачак.  Иртуган образына сокланмыйча мөмкин түгел. Анда ышандыру көче зур. Ул үзенең балаларында да туган җиргә мәхәббәт тәрбияли. Олы улын күрше авыл кызына өйләндереп, үз авылында аны башка чыгарырга җыена, янәшәдә генә йорт җиткерергә әзерләнә. Башка балаларын да шул рухта тәрбияли. Елап яшәүчеләрне җене сөймәгән драматург көчле рухлы Иртуган кебекләргә шул рәвешле мәдхия укыган. Чиләгенә күрә капкачы, диләр бит. Хатыны да ирен санлап, балалары каршында аның абруен күтәреп, сүзеннән чыкмыйча яши. Болай яшәү ирен ярты сүздән аңлый торган хатынның да, иренең дә абруен гына арттыра.

 Бу очракта да Туфан абый хаклы. Ул хатын-кызның төпле акыллы, йомшак холыклы, миһербанлы, зирәк булуын һәрвакыт хуплаган. Иртуганның хатыны да үзе кебек акыллы, иренә, балаларына терәк-таяныч булып тора. Әйе, ир кеше дә, хатын-кыз да үз урынында булырга тиеш, һәрберсенең тормышта үз роле бар, дияргә тели драматург. Иртуган хатынын бик хөрмәт итә, аның сүзенә колак сала. Алар бер үк уй белән яшиләр. Бердәм булгач, аларны авылдан күчерергә теләүчеләрнең дә ниятләре барып чыкмаячаклыгы күренеп тора. Иртуган гаиләсе таралган авылны кабат яңартачагына беркем дә шикләнми. Авылны әнә шундый көчле кешеләр генә таралып бетүдән саклый алачак. Горур образлар иҗат итеп, драматург барыбызны да тәрбияли, уйланырга мәҗбүр итә. Минемчә, бу әсәре белән ул күпләргә дөрес юлны табарга ярдәм иткәндер.

2.2. “Нигез ташлары” комедиясенә анализ

“Нигез ташлары” пьесасының төп герое – Гарифулла карт. Чын авыл ир-атларына хас ныклык та, түземлелек тә бар анда, дүрт улына таяныч та ул. Аны үз авылының бетә баруы борчый. Элекке 500 йортлык авылда хәзер 50 йорт кына калган. Бу авыл кечкенә дип, мәктәпне япканнар. Министр улы да ярдәм итә алмаган. Минем аңлавымча, ул аны булдыра алмаган. Гарифулла чын-чынлап авылы өчен кайгыра. Авылны кем тараткан? Аны ничек саклап калырга? Халыкка ни җитми? Гаепне кемнән дә булса эзли башлаганчы, Гарифулла карт үз гаиләсендәге кимчелекләрне барлый. Үз нигезе дә ныклы түгел икән бит. Дүрт улының берсе дә авылда калмаган: шәһәрдә яшиләр. Авылга кайтып төпләнергә ашкынып тормыйлар. Шулай да карт ата аларның ярдәменә таянырга тели, шуңа күрә, бергәләшеп сөйләшү өчен, улларын авылга чакыртып кайтарта да. Ни дисәң дә, бер улы – министр, икенчесе – прокурор. Врач улы да төшеп калганнардан түгел. Кызганычка каршы, дүртенче улы гына алкоголикка әйләнгән. Монысы инде атаның иң авыр җәрәхәте.

Төп проблеманы уртага салып сөйләшкәндә бар да ачыклана: авылны саклап калырга теләсәләр дә, уллары моны хәл итә алмаячаклыгын сизенә карт, чөнки үзләре дә “өстәгеләргә” буйсынып яшиләр. Алардан артыгын таләп итеп булмый. Шулай да авылның аксакалы балаларын уйлануга этәрә. Алар да авылны саклап калу ягында. Димәк, ни дә булса эшләргә мөмкин әле. Картның уллары белән сөйләшүеннән тагын бер нәрсә аңлашыла: борынгы гореф-гадәтләрне саклап каласы, үсеп килүче буынның, ягъни оныгының ана телендә сөйләшүенә ирешәсе иде. Авылның киләчәге боларга да бәйле. Тел үлмәсә, мәктәпләр бетмәсә, авыл яшәячәк. Элегрәк авылдан киткән кешеләрнең кайта башлавы күңелгә бераз җылылык бирә. Димәк, өмет бетмәгән. Яңа гаиләләр күбәйсә, мәктәбе дә булыр, авыл да зурая башлар. Үз улларының да берсе калмасмы әле авылда. Гарифулла өметен өзми. Авыл кайгысы белән яшәгән бу карт рухы белән көчле, шуңа күрә ул күпләргә, бигрәк тә улларына үрнәк булып тора. Чын ил картлары әнә шулай булырга тиеш тә.

Авторның бу әсәрендә татар халкын сазлыкка этәрүче тагын бер яман күренеш – эчүчелек мәсьәләсе дә кузгатыла. Бу яман чир авылны таркатучы сәбәпләрнең берсе булып тора. Эчкече авыл тикле авылны түгел, үз гаиләсен дә саклап кала алмаячак. Гарифулланың үз улы да бу начар гадәтне үзләштергән. Атасы аның өчен борчыла. Ул төп гаепне улында күрсә дә, җәмгыятьтә дә гаеп зур, үз балалары турында уйламый икән ләбаса. Улы үз гаебен аңлый да кебек, тик характеры атасыныкы төсле көчле түгел. Нурланыш авыруыннан терелеп булмаячагын белә Хәлил. Минемчә, ул калган гомерен башкаларга борчу китермичә яшәргә тиеш. Эчүчелек аңа барыбер ярдәм итмәячәк. Иң авыры ана белән атага. Ул әнә шуны аңласын иде. Күпме генә гомере калса да, ул авылда яшәргә тиеш, чөнки ата-анасы гына аны аңлаячак, ярдәм итә алачак, дип уйлыйм. Бер күрше икенчесенең кем икәнлеген белми яшәгән шәһәр җирендә ул беркемгә дә кирәк түгел. Аның тамыры авылда, туган җире генә аңа яшәү көче бирә ала.

Нәтиҗә ясап, шуны әйтергә телим: авылны саклау проблемасы иң элек һәр гаиләнең үз эчендә хәл ителергә тиеш. Туган нигезеңнең ташлары нык булырга тиеш. Нигез ташлары – ул балалар. Алар дөрес яшәгәндә һәм тормышлары ныклы булганда гына нигез таркалмаячак. Минем уйлавымча,  кешеләр менә шуны онытмаска тиешләр. Һәр гаиләнең дә Гарифулла карт кебек тоткасы булганда , бу мәсьәләне хәл итеп булачагына ышаныч туа. Гарифулла – төпле акыллы, уйлап эш итә торган ныклы хуҗа. Үзенең ни теләгәнен яхшы аңлаучы бу карт тыныч кына үз үлемен көтеп ятучылардан түгел. Ул авылын саклап калу өчен көрәшәчәк, башкаларны да үз артыннан ияртәчәк һәм уллары эшли алмаганны эшләячәк әле. Минемчә, Туфан абый ил картларының ныклыгы турында гына түгел, аларның әле зур таяныч булып торулары турында да әйтергә теләгәндер.

2.3. “Мулла” драмасына анализ

Тулырак…