fbpx
10.03.2015

Ятим бала,ятим мөгаллим


Мөгаллим язмалары      Алда язылачак хәлләр  тулырак аңлашылсын өчен башта бер мисал китерәм. 5 нче сыйныфта татар теле дәресе бара. Укучылар «Мин Яңа Кенәр авылында яшим» дигән җөмләне әйтә белергә тиешләр. Сыйныфтагы 8 укучының 6 сы «яңа» сүзен әйтә алмый, 7 се «Кенәр» дөрес әйтми. Бары берсе генә  җөмләне ялгышмыйча әйтә алды.

 Менә бу – коррекцион мәктәпләрдәге рус балаларына  теле укыту дәресенең бер мисалы. Коррекцион мәктәпләр акыл үсешләре зарарланган , яки төрле тайпылышлар булган, ягъни дебил балалар өчен. Безнең Яңа Кенәрдә VIII төрдәге ятим һәм караучысыз калган балалар өчен коррекцион ярдәмче-интернат мәктәптә шундый 104бала укый. Укый дип кенә әйтү  аз.Әти-әниләреннән мәхрүм калган балалар 1 нче сыйныфтан 9|нчыга кадәр шушында үсә, тәрбия ала. Мондый интернат-мәктәпләрдәге балалар белем алу белән кызыксыный. Аларның күбесенә нинди билге куйсалар да барыбер. Татар телен өйрәнүгә, гомумән, тискәре карыйлар. Безнең мәктәптәге татар фамилияле балаларның күбесе “я-не татарин, я – русский” дип кабатларга ярата.

 Коррекцион мәктәп укучыларлы барлык фәннәрне дә коррекцион юнәлештәге, җиңеләйтелгән махсус программа һәм дәреслекләр буенча үзләштерә. Бары татар теленнән генә балалар өчен программа да, махсус дәреслекләр дә юк. Әлегә кадәр без 2000 елда ТР Мәгариф министрлыгы тарафыннан расланган программа (төзүчесе – Г.Р.Шәфыйкова) нигезендә эшләдек. Ләкин бу программа урта мәктәпләр өчен чыгарылган дәреслек-ләрне 2-3 сыйныфка түбән төшерүгә нигезләп кенә төзелгән. 90 нчы еллар уртасында нәшер ителгән ул дәреслекләр күптән тузып-искереп бетте инде. Әлеге программада тәкъдим ителгән ул дәреслекләр буенча коррекцион мәктәп баласына татар телен өйрәтү бик авыр иде. Тулырак…

Интернет-караклар


Мөгаллим язмалары                         Интернет-караклар  “Т.Я.” 5март,2015

Данлыклы аферист Остап Бендер кешене хәйләләп акчасыннан колак кактыруның  “намуслы” 400 ысулын белүе белән мактанган.Бүгенге Интернет челтәре “комбинаторлары” аннан да уздырып җибәрәләр,алдалап акча үзләштерүнең көн саен яңа төрләрен уйлап чыгаралар. Ләкин сөйкемле комедия героеннан аермалы буларак, тормыштагы мошенниклар халыкның иң хәйләсез өлешен – гади хезмәт кешеләрен,пенсионерларны һәм эш таба алмыйча өйдә тилмереп яткан хуҗабикәләрне алдап көн күрәләр.

 Бөтенроссия иҗтимагый фикерен өйрәнү үзәге  күрсәткечләре буенча, Россиядә 18 яшь һәм аннан өлкәнрәкләрнең 60-70%ы интернеттан файдалана.Көн саен  50-62 % кеше Интернетта утыра.Бу-68 млн.россияле дигән сүз.12-17 яшьлек үсмерләрнең 89%ы бер көнне дә интернеттан аерылмый.Менә шуның кадәр кеше күп вакытын үткәрә торган пәрәвез челтәре галәмәт зур акчалар вәгъдә иткән игъланнар белән шыплап тулган.Минем почтама көн саен 15-20 шундый хат килеп тора.Бернәрсә эшләмичә,компьютер каршында берәр сәгать утырып,150,200,300 мең доллар акча эшләргә була дип ышандырырга тырышалар.Бик шома тел белән язылган, доллор сурәтләре,яхталар, виллалар белән бизәкләнгән  хатлар аена 10 мең алган пенсионерның башына әфьюн шикелле тәэсир итә. Тулырак…

Кәрәзле телефон…


                          Кәрәзле телефон нәрсәгә сәләтле?

Кәрәзле телефоннан башка бүгенге тормышны күз алдына да китереп булмый.Әмма колакка куеп сөйләшүдән тыш телефоннарыгызның  башка мөмкинлекләрен  беләсез микән? Мөгаен,юктыр.Әйдәгез, аларның тагын нәрсәләргә сәләтле икәнлеген карап китик әле.

1.Һәр машина хуҗасының һич югы берәр тапкыр гына булса да, машинасы эчендә ачкычы бикләнеп калу очрагы була торгандыр Кәрәзле телефоннан башка бүгенге тормышны күз алдына да китереп булмый.Әмма колакка куеп сөйләшүдән тыш телефоннарыгызның  башка мөмкинлекләрен  беләсез микән? Мөгаен,юктыр.Әйдәгез, аларның тагын нәрсәләргә сәләтле икәнлеген карап китик әле.

1.Һәр машина хуҗасының һич югы берәр тапкыр гына булса да, машинасы эчендә ачкычы бикләнеп калу очрагы була торгандыр.Шундый хәл килеп чыкса,паникага бирелеп,машина тәрәзәсен ватарга ашыкмагыз.Әгәр өегездә запас ачкычыгыз бар икән,өегезгә шалтыратыгыз.Хәлне аңлатырга кирәк.Ачкычны телефонга якын ук китереп,ишекне ачу төймәсенә бассыннар,ә үзегез бу вакытта телефоныгызны машина ишегеннән 30 см.ераклыкта тотып торыгыз.Шулай итеп сезнең телефоннарыгыз үзенә күрә элемтә порталы барлыкка китерәләр һәм ачкыч өчен үткәргеч булып хезмәт итәләр.Ара ераклыгының бу очракта бернинди әһәмияте юк.Бары шалтырату мөмкинчелеге генә булсын.Йөзәр чакрымнан запас ачкыч өчен машина яллап кайтып йөрүегезнең кирәге калмаячак.Күпме акчагыз һәм вакытыгыз янга кала.Шундый ук юл белән багажникны да ачарга мөмкин. Тулырак…

Патшалар акчасы


           патша акчасы                                          Патшалар акчасын санасаң…

                                                                                          Тарих тузанын сөрткәндә 

  Революциягә кадәр Россия империясе белән патшалар идарә итте.Аларның берсе дә,белүебезчә, хезмәт хакы алып яшәмәгән.Патша сараен тоту өчен кирәк кадәр  акчаны казнадан алып торганнар.Чиновниклар катлавы шулай ук хезмәт хакына мохтаҗ булмаган.Чөнки аларның күбесенең болай да байлыклары үзләренә җитәрлек,ә күбесе исә намуслы булулары белән аерылып торганнар.Әгәр мохтаҗлык кичерсәләр, патша андыйларга 100 000 сум алтын акча яки  авыллар бүләк иткән.

  XX гасыр башына чиновниклар хезмәтенә түләүдә хәлләр үзгәрә башлый.Мәсәлән,1913нче елда патшаның яшерен советнигына ай саен 500 сум түләп торганнар. Рәсәй тарихы бүтән берәүгә дә моннан югары хезмәт хакы түләнгән очракны белми.1913нче елда бу сумманың азмы-күпме икәнлеген чамалау өчен башкаларга түләү белән чагыштырып карыйк.Җиңел сәнәгатьтә эшләүче эшче аена 30 сум алган,ә металлист белән электрикларныкы 100 сум булган. Бу акча аларга хәйран гына әйбәт тормышта яшәргә җиткән.Түбән хезмәт хакы алучыларны фабрикантлар бушлай тулай торак белән тәэмин иткәннәр,ә югары квалификацияле эшчеләр исә,безгә тарих дәреслекләрендә сөйләнгәнчә,барак почмакларында яшәмәгәннәр, Тулырак…

Бала мәктәпне нигә яратмый?


  мәктәпне яратмыйБала мәктәпне нигә яратмый? Бик күп балалар мәктәпне яратмыйлар,ә кайберләре бөтенләй күрә алмый.Моның сәбәбен белергә тырышып,уйланып караганыгыз бармы? Нишләп булмасын ди, күпләгән ата-аналарның һәм укытучыларның үзәк бәгырьләренә үткән сорау бу.Менә бала 1нче сентябрь көнне зур үсүенә куана-куана мәктәпкә ашыга. Әмма 4-5 айдан мәктәптән бизә. Аларның 40%ы әти-әниләреннән куркып, барырга кирәк булганга күрә генә мәктәпкә йөри. 10% балада уенда лидерлык сыйфатлары көчле була, алар шуны җиңел генә мәктәпкә күчерәләр һәм мәктәпкә укырга дип түгел, уйнарга,күңел ачарга дип киләләр. 50%ы бөтенләй мәктәпкә барырга теләми. Мәктәптә дә,өйдә дә уку өчен бөтен шартлар тудырылса да,балалар төрле сәбәпләр табып мәктәпкә бармый калырга тырышалар. Мәктәпкә дип чыгып киткәннәренең дә шактые урамда өстерәлеп йөрүне хуп күрә я дәресләрдән качып китә. Укырга теләмәүнең сәбәпләре шактый Әйдәгез,бергәләп шуларны ачыклап карыйк әле.

Тормыш гыйбрәтләре.

Әти-әниләрнең күбесе мәктәптә ниләр эшләнгәнен,баласы укыган сыйныфта нинди хәлләр булып ятуын бөтенләй белмиләр.Үткән ел  “Ватаным Татарстан” газетасында бер бик гыйбрәтле язма басылган иде. “Күңелсез Белем көне, яки Рөстәм ни өчен мәктәптән елап кайткан?”дип атала ул. ( № 149 | 13.09.2013). Мәктәпнең сабыйны рәнҗетүен ачып салган бу мәкалә минем әлегә кадәр хәтеремнән чыкмый.Эчтәлеген сөйләп чыгарга җыенмыйм,шулай да менә бу кечкенә генә берничә җөмләдән барысы да аңлашылыр дип ышанам. “…Ләкин бәйрәм көнне чәчәк бәйләме тотып килүче малайга якты чырай күрсәтүче булмады. Ул гына да түгел, яңа сыйныф җитәкчесе Мөнирә Борһановна, аяк тибеп, Рөстәм Сафиуллин минем класста түгел, бу – аңлашылмаучылык, сез дөрес аңламагансыз, дип кире борды. Чәчәк бәйләме тоткан Рөстәмне бу көнне күпләр кызганды”. Гаилә белән мәктәп арасында килеп чыккан аңлашылмаучылык аркасында бала күз яше түгәргә мәҗбүр була.Укытучылар да,директор да бала турында түгел,беренче чиратта, үз сүзләрен өскә чыгару турында уйлыйлар.Мәктәпләрдәге шәфкатьсезлек мисалының берсе генә бу,ә язылмаганнары,яшереп калдырылганнары күпме? Мисал эзләп ерак китәсе юк. Әгәр шушы теманы дәвам итәрлек мисал үземдә булмаса,мин бу мәкаләне язып та тормас идем.Ә ул моннан гыйбарәт.

Үзебезнең мисал.

Дүртенче сыйныфта укучы оныгыбыз көзге каникулда авылга кайтты.Хәл-әхвәл белешкәннән соң сүз ,билгеле инде, беренче чирек  йомгакларына күчте. Онык уңайсызланып кына ике фәннән: татар һәм рус телләреннән “4”ле чыгуы турында әйтте.Моңарчы гел “5”легә генә укып килгән малайның күңеле төшкән,алга таба аның ул билгеләрне “5”кә күтәрергә бик атлыгып тормавы күренә.Үзем укытучы булгач, мин моның шулай буласын җәйдән үк алдан сизенеп,чамалап куйган идем инде.

Үткән ел бер кайтуында киленебез укытучыларыннан бик зарланган иде: “Баланы яратмый,гел бәйләнеп кенә тора,җавап бирергә дип кул күтәреп торуын да ошатмый.Икенче мәктәп эзләмичә булмас”,- дигән иде.Малайның сорауларны күп бирүен дә ошатмый икән укытучы. Менә сиңа мә! Башлангыч сыйныф укучысының кул күтәргәнен яратмаган укытучы да була микәнни? Була икән шул,имеш,башкаларга җавап бирергә комачаулый икән безнең онык.Киленгә ачыктан-ачык дәрестә һаман кул күтәреп утырмасын дип “акыллы” киңәшен дә биргән бу югары категорияле  укытучы. Кыскасы,дәрестә тик кенә утырсын: сорамасын да,җавап та бирмәсен дигән. Димәк,укымасын!

Я,әйтегез,укырга дип мәктәпкә атлыгып торган баланы мәктәптән биздерүнең җинаятьчел мисалы түгелме бу? Шушы алда язылган мисаллардан сорауга беренче җавап килеп чыга. Ничек кенә гаҗәп яңгырамасын,ләкин мәктәптән биздерүче төп фигура-укытучы!

Баланы мәктәпкә беренче атлап кергәндә аны нинди укытучы каршы алуы аеруча мөһим.Укытучы  акыллы,иҗади эшләүче,шәфкатьле һәм үз эшенә намуслы карый икән,аңа эләккән балалар да бәхетле,мәктәпне яратачаклар дигән сүз.Ә инде язма башында телгә алынган Борһановналар шикелле туры килсә,бу балалар гомер буе мәктәпне сөймәячәкләр.Чөнки башлангыч сыйныфларда укытучы авторитеты шулкадәр зур була ки ,укучы үзенә карата аз гына гаделсезлек,кимсетү,түбәнсетү сизә икән,ул аның өчен зур стресска әйләнә һәм бала  аны бик авыр кичерә.

Инде берсен әйткәч,икенчесе дә калмасын.Монысы каникулга бирелгән өй эшләренә кагыла.Хәзер укучыларның һәр фәннән эш дәфтәрләре бар.Анда үтелгән темалар буенча укучылар өйдә эшләп килү өчен өстәмә биремнәр язылган.Ул дәфтәр дәрестә алган белемнәрне ныгыту һәм тирәнәйтү максатыннан булдырылган.Һич кенә дә бала каникулда эшләп утырсын өчен чыгарылмаган.Оныгыбыз галәмәт зур сумкасына китап-дәфтәрләрен төяп кайтып төшкәч бик аптыраган идем.Ә инде күпме эш башкарырга тиешлеген белгәч,бөтенләй егылыплар китә яздым.

Рус теленнән 15 бит бирем,математикадан 10 бит,татар теленнән тагын шуның кадәр.Шуларга өстәп “Ак тәпи” дигән хикәя укыйсы.Ике көндә ерып чыктык чыгуын,әмма эш анда түгел.Нигә баланы каникулда өй эше биреп җәзаларга? Мин, гомумән, укучыларга өй эше бирү ягында түгел.Уйланылмыйча берьюлы өеп бирелгән мондый өй эшләренең өч тиенлек тә файдалары юк,ә менә зыяны баштан ашкан.Педагогик яктан ялгыш бу гамәлнең баланы мәктәптән читләштерүгә китерүен ,шәт аңлагансыздыр, дип беләм.

Бала шәхесен бетерү.

Икенче сәбәп: бала мәктәпкә аяк басу белән шәхес булудан туктый чөнки,чул бертөрле соры массадан торган укучылар коллективына килеп эләгә.Ә бу нәрсә дигән сүз һәм ул нәрсәсе белән куркыныч? Төрле гаиләләрдә төрлечә тәрбияләнеп үскән балалар мәҗбүри рәвештә бер сыйныфка тупланалар.Алар уртак хисләр,карашлар,теләкләр һәм максатлар буенча берләшмиләр.Алар дуслар да түгел,чөнки 20-25 бала берьюлы дус була алмый,булса 2-4 бала дуслашып йөри.

Аларның уртак шөгыльләре дә юк. Әмма шуңа карамастан, алар күп вакытларын бергә үткәрергә мәҗбүр ителәләр.Балада өйне сагыну хисе өскә калкып чыга.Өйдә барысы да әйбәт: тәртип тә,җиһазлар да,ашау-эчү дә. Өйдә аны яраталар,иркә сүзләр әйтәләр.Ә монда ул ялгыз.Аның белән кызыксынучы да,уйнаучы да,сүзләренә колак салучы да юк. Менә шушы ялгызлык,коллективта үз кеше булып китә алмау баланы мәктәптән читләшүгә этәрә. Тулырак…

Яшь вәхшиләр


                                         Яшь вәхшиләр җәмгыяте.

  18097Беркөнне Facebook челтәрендә мәктәп укучыларының кот очарлык вәхшилеген күрсәткән видео карадым.Инде өч-дүрт көн узды,мин әле һаман тынычланып бетә алмыйм. Видеодагы малайларның укытучыларын мыскыл итүләре күз алдымнан китми. Ә ул моннан гыйбарәт: бер малай ,арттан килеп тактага язып торган 

хатын-кыз укытучының башына чүп чиләге каплый! Укытучы чиләкне башыннан көч-хәл белән ала да, аны идәнгә атып бәрә. Өс-башын чүптән арындырып,әлеге малай янына килә һәм аны өстерәп торгызмакчы була.Кая ул: үзеннән ике башка озын бугайны селкетә дә алмый.Ә теге иблис кизәнеп, укытучыга сугарга килә.Башкалары шарык-шорык көләләр.Укытучы хатын инде шактый өлкән, илле яшьләр тирәсендә булыр.Ә укучылары ун-унберенче сыйныфлар булырга тиеш.Сүгенүләренә чыдарлык түгел.Бөтен классны яңгыратып, оятсыз сүзләрне сибәләр генә.Искиткеч кыргый күренеш! Рәсәй мәктәпләренең бүгенге хәлен,дөресрәге, череп,эчтән таркалып баруын күрсәткән видео бу. Тулырак…