Мөгаллим язмалары

 Татар кулъязма китабы

Россиядә татар кулъязмаларын махсус туплау һәм өйрәнү эше 18 гасырның беренче чирегендә үк башлана. Бу эштә татар зыялылары һәм мәгърифәтчеләре белән беррәттән башка милләт миссионерлары һәм галимнәре актив катнашкан. Татар кулъязмаларын туплау һәм өйрәнү эшенә Габдрәхим Утыз Имәни (1754-1834), Ибраһим Хәлфин (1778-1829), Хөсәен Әмирханов (1816-1893), Шиһабетдин Мәрҗәни (1818-1889), Хөсәен Фәезханов (1828-1866), Галимҗан Баруди (1857-1921), Ризаэтдин Фәхретдинов, Нигъмәтулла Кармашев һәм башка язучылар, галимнәр, дин эшлеклеләре керешәләр. Шулай ук И.Н. Березин, А.Казембек, В.Вельяминов-Зернов, Н.Ильминский һ.б галимнәр бу эштә күп хезмәт куялар. Әлеге галимнәр, кулъязма китапларны эзләп, табып, туплап, еш кына борынгы язма истәлекләрне текстологик яктан тикшереп, эшкәртеп, чордашларына аңлаешлы телдә бастырып та чыгарганнар. Татар кулъязма китабы хәзинәләре төрле географик киңлекләрдә урнашкан: Казан, Петербург, Мәскәү, Ташкент, Алма-Ата, Уфа, Баку, Истанбул, Париж, Берлин кебек шәһәрләрнең фәнни китапханәләрендә сакланалар.

  Язу карасы

  Борынгы кулъязма китапларны күчереп, саклап тоткан әби-бабаларыбыз язу карасын чәй карасыннан, корымнан, имән каерысыннан, суган кабыгыннан, зирек агачы кабыгыннан һ.б. органик әйберләрдән ясалган дип сөйлиләр. Шулай ук Кытайдан китерелгән кытай тушеның да яхшы сыйфатлы булуы билгеле. Караны нәрсәдән эшләнгән булуына карап, аның составы һәм төсе үзгәргән. Мәсәлән, суган кабыгыннан кайнатып ясалган кара >>> – кызгылт көрән төстә, шомырттан кайнатылганы – миләүшә төсендә, яшь тал кабыгыннан ясалганы яшькелт төстә булган. Гомумән, төрле агач каерылары һәм үсемлекләрдән кайнатып ясалган каралар киң таралган була. Россиядә, 19 нчы гасырга кергәч, химик ысул белән, кислота кушып ясалган каралар тарала башлый. Ләкин аларның сыйфатлары начар була һәм андый кара белән язылган текст та начар саклана, чөнки кислота кәгазьне акрынлап яндыра бара һәм хәрефләр урынында тишекләр барлыкка килә. Органик каралар белән язылган текстлар исә тишелми һәм яхшы шартларда якынча 800-900 еллап сакланырга мөмкин. Шулай ук киновар исемле кызыл төстәге терекөмештән ясалган каралар профессиональ китап күчерүчеләр тарафыннан еш кулланылган. Кулъязма китапларда киновар белән бүлек исемнәрен, аерым сүзләрне, бит саннарын язганнар. Сирәк кенә булса да, кулъязма битләрендә кара ясау рецептлары очрый. Мәсәлән, 1813 нче елда Казан артындагы Кавал авылы мәдрәсәсендә күчерелгән кулъязманың беренче битендә «Кара ясамак бәяны» бирелгән: «биш мыскал самих, ике мыскал ярым мази, бер мыскал кяүкфариз, кырык биш мыскал су». Бу рецептта искә алынган самих – кара ясау өчен кулланыла торган агач яфракларын, каерыларын, мази – майны, күкфариз бакыр купоросны аңлата. Хаттатлар караны балчыктан яндырып эшләнгән махсус кечкенә савытка салып саклаганнар. Савытның авызы тар булып, кара түгелүдән саклаган. Каләм күркә, каз, аккош каурыйларыннан, камыш сабакларыннан ясалган. 18 нче гасыр ахырыннан татарлар арасында корыч каләмнәр тарала башлый. Аларны куллану тагын да нечкә сызыклар

 Кулъязма битләрен хәзерләү

  Күчерелергә тиешле әсәр хаттат (күчереп язучы) каршында ләүхә дип аталган җиһаз өстенә куелган. Хаттат, китапның күләмен чамалап, үзенә кирәк кадәрле кәгазь хәзерләгән. Кулъязма китапка тотылган кәгазь күләме табак дигән берәмлекләр белән үлчәнгән. Хаттат иң элек битләр зурлыгында кәгазьләр хәзерләгән һәм шул ук зурлыкта трафарет эшләгән. Әлеге трафаретка китап битләренең кырлары киңлеге, бер биттәге юллар саны, юллар арысындагы интервалның киңлеге турында исәпләүләр ясалгач, трафарет битенә булачак язу юллары санынча, тиешле киңлектә юллар калдырып, җепләр тарттырып куелган.Ул җепләр дүрт яктан да кысага алынган. Шул трафаретны языласы кәгазьнең астына тәңгәл китереп куеп, кәгазь өстеннән кул белән басып ышкыгач, кәгазь битендә юллар рәвешендә җеп эзләре калган. Күчерелгән битләрнең өске якларына уртадан яки уң һәм сул почмакларыннан гарәп саннары белән тәртип номерлары сугылган. Бит саннары сугылмаганда, биттәге соңгы юл астына төшеп, алдагы битнең беренче юлындагы беренче сүз язып куелган. Әлеге төшереп язылган сүзләр – кустодлар дип атала. Кулъязма китапларның кырлары киң итеп калдырылган. Аларда күчергән вакытта төшеп калган юллар, сүзләр, төрле хаталар күрсәтелгән. Фәнни-фәлсәфи әсәрләр булганда төрле кешеләрнең текстка карата фикерләре язылган. Шулай ук буш урыннарга китап иясе өчен мөһим булган көнкүреш хәлләре, аласы һәм бирәсе бурычлары, аерым вакыйгаларга бәйле даталар һ.б. хәбәрләр теркәлгән. Оста каллиграфлар күчергән кулъязма битләрендә текст алтынланган кысалар эченә урнаштырылган. Андый кысаларның тышкы як-якларына алтын йөгертелгән декоратив бизәк үрнәкләре төшерелгән, сирәк кенә чәчәк сурәтләре ясалган. Китапның ахырында автор яки күчерүченең исемнәре, китап күчерелгән торак урыны, мәдрәсәнең, укыткан остазның исемнәре, китапны язып яки күчереп төгәлләнү вакыты күрсәтелгән.

Кулъязма китапны төпләү

Әсәр язылып беткәч, кәгазьләрне бер-берсенә беркетү эшенә керешкәннәр. Кәгазьләрне башта эрерәк көлтәләр тәшкил иткән брошюраларга теккәннәр, брошюралар берничә булса, аларны бер төпкә чүпрәк ярдәмендә беркеткәннәр. Китаплар бик калын булса, аларның төбенә китап калынлыгы озынлыгында, 6-7 мм юанлыгында киселгән таякчыклар куеп, брошюраларны шул таякчыкларга нык тамбур җепләр ярдәмендә бәйләп беркеткәннәр. Андый таякчыклар китапның зурлыгына карап 4-5 кә кадәр куелган. Шулай итеп ныгыткач, аларга тышлыкны беркетү өчен чүпрәкләр тегелгән. Китап төпләү эшен шәһәрләрдә аерым профессиональ осталар башкарган. Мәсәлән, атаклы татар мәгърифәтчесе Каюм Насыйри үз китапларын үзе төпләгән. Китап төпләү эшен аерым хәлфәләр, шәкертләр дә башкарган. 1800 нче елдан татар типографиясе эшли башлагач, китап төпләү эше махсус кешеләр тарафыннан башкарылган.

Татар кулъязма китабының тышлыклары

Татар кулъязма китабының тышлыклары күп төрле була:
1) Традицион, борынгыдан килгән стандарт рәвештә, күннән эшләнгән тышлыклар. Күнгә стандарт орнамент эшләнгән. Күннең өслеге гадәттә сыек яшел, коңгырт төсләргә буялган. Тышлыкка басма ысул белән бизәкләр төшерелгән. Орнаментның түгәрәкләренә китап төпләүченең исеме язылган. Китап төпләүчеләр затлы тышлы китапларга, укылмаган чакта ачылып тормасын дип, җиздән, көмештән эшләнгән каптырмалар да куйганнар.
2) Берничә кат кәгазьне ябыштырып, картоннан эшләнгән тышлыклар. Андый тышлыкларны өстәмә рәвештә матур тукыма сүрү эченә тыгып, тегеп куйганнар. Мондый китаплар пөхтә хәлдә озаграк сакланган. Китап тышлыгы өчен ак киндер, чәчәкле ситцылар да файдаланылган.
3) Тышлык өчен 4-5 мм калынлыгында нараттан, чыршыдан, каеннан эшләнгән, китап форматында киселгән такталар файдаланылган. Такталар төпкә күн яки киндер чүпрәк кисәкләре ярдәмендә беркетелгән. Әгәр такта тышлык ярылса, анда тишекләр тишеп җепләр белән берничә урыннан ныгытып, бәйләп куйганнар.
4) Ярлырак кешеләр иске кулъязма яки кирәкмәгән кәгазь кисәкләрен бодай камыры белән бер-берсенә ябыштырып катыргы ясаганнар да катыргыдан тышлык ясап куйганнар. Тышлык катыргысында борынгы әдәби ядкарьләренең сәхифәләрен дә очратырга була. Мәсәлән, «Кыйссаи Йосыф» әсәренең 18 нче йөздә күчерелгән берничә бите катыргы тышлык эченнән табылган. Катыргы тышлыклар өстенә дә еш кына тукыма сүрүләр кидерелгән. Борынгы татар мәдәнияте чәчәк аткан дәверләрдә китапларның тышлыклары кыйммәтле металлардан эшләнгән, орнамент төшерелеп, матур таш кисәкләре белән бизәлгән. Миниатюр «Коръән» китапларын йөртер өчен бизәкләп алтын-көмешләрдән эшләнгән тартмачыклар да ясалган. Татар кулъязма китаплары буыннан буынга, әнисеннән кызына илдән илгә мирас булып, бүләк, мал рәвешендә күчеп йөргәннәр. Әлеге фактларны кулъязмалар кырыйларында сакланган кыска язмалар раслап тора. Алар гарәп графикасында иске татар әдәби телендә, төрле кешеләр тарафыннан язылган. Татарның иске кулъязма китапларны, ихтыяҗ булганда, шәкертләр, хәлфәләр, имамнардан сатып алырга мөмкин булган. Вакыт үтү белән, кулъязма китаплар мәдрәсә яки мәчет чормаларына куелган. 19 нчы гасыр ахырында татар типографияләренең күпләп эшли башлавы басма китапның таралуына китерә, кулдан китап күчереп язу очраклары нык кими, ләкин бөтенләй югалмый.

“ Китап “темасына дәрес үрнәге.(башлангыч сыйныфлар өчен).

Тема: Китаплар.

                  Максат: 1) Китап,китап  төрләре белән танышу;

2) Китапларны кем бастыра һәм яза?

3) Китапларны саклап тота белергә өйрәтү;

4) китап сайлап укуга җитди караш тәрбияләү.

Җиһазлау: төрле китаплар күргәзмәсе.

Дәрес барышы.

I. Актуальләштерү. (Уку мәсьәләсен кую).

Кешенең күзен ача

Безнең яраткан …….. (китап)

Кем күп белергә теләсә –

Китап була кулында.

Менә хәзер сүз башлыйбыз

Шул якын дус турында

Укый аны өлкәннәр дә –

Укый аны балалар –

Шулай гыйлем чишмәсеннән

Алар белем алалар.

Бүген без, укучылар, китаплар турында танышырбыз.

Җ.Тәрҗемановның “Якын дус” шигырен уку.

II. Төп өлеш.

1)    Әңгәмә: Нәрсә ул китап?

2)    Плакатлардан мәкальләр уку.

–         Китап – тормыш көзгесе.

–         Яхшы китапның һәр юлы алтын.

–         Китап – белем чишмәсе һ.б.

Китап – нинди дә булса текстны эченә алган, битләре билгеле бер тәртиптә бергә җыйналып төпләнгән басма.

Китап ул белем чишмәсе. Без китаплар аша белем алабыз.

3)    Китапларны кемнәр яза? Китап ничек басыла?

– Китапларны язучылар, авторлар яза. Типографияләрдә бастырып нәшрият яки аерым зат чыгара. Китап язу, басу, чыгару өчен бик күп кешеләрнең хезмәте керә. Шуңа да китапларны саклап тотарга кирәк.

4) Сезнең яратып укыган китапларыгыз, аларның авторлары?

Укучыларның җаваплары тыңлана.

III. Китап – якын дус диләр.

5) Моны ничек аңлыйсыз?

Үзеңне борчыган, уйландырган сорауларга җавапларны якын дус кына бирә. Шундый ук җавапларны укучы китаптан таба ала.

6) Китапның дошман булуы мөмкинме?

7) Китап укучыларга нинди кагыйдәләр шарт? (кагыйдәләр санала).

8) Шигырьләр уку.

IV. Йомгаклау.

V. Кулланырга мөмкин әдәбият:

1. В.Казыйханов “Әхлак дәресләре” 100-102 битләр.

2. Әдәплелек дәресләре. 50-51 битләр.

3. Китап – белем чишмәсе. (кичә).

4. Минем өйдәге китапханәм “Әдәплелек дәресләре” 184-185 битләр.

5. Риторика 2 класс. 66-67 битләр. “Китап уку кагыйдәләре”

6. Тәрбия газетасы №9. ноябрь, 1998 ел.

    Соңгы елларда телебездә бик күп яңа сүзләр һәм әйтергә кыен терминнар кулланылышка керде.Чөнки базар мөнәсәбәтләре тормышка күп төрле яңа оешмалар, эшләр, профессияләр алып килде.Хәзер акционерлык җәмгыятьләре бик күп.Компанияләр, холдинг-компанияләр,фирмалар,кече предприятиеләр,салым инспекцияләре,инвестиция фондлары исемнәре телдә еш кабатлана.Яңа белгечлекләр,һөнәр исемнәре барлыкка килде: компьтерчылар,омончылар,тән сакчылары ,блогерлар, промоултерлар.

Фән-техника үсүгә бәйле рәвештә дә сөйләмебезгә яңа сүзләр  көннән-көн күбрәк үтеп керә.Лицензия,бизнес,депозит,презентация,офсет,пейджер, круиз,провайдер,нонсенс,консенсус,акциз кебек сүзләрне еш ишетергә туры килә.Шул ук вакытта татар теленә архаик сүзләрнең кире кайтуы күзәтелә.Мәсәлән,мөгаллим,мөхәррир,сәясәт,икътисад,канун,туң-дырма, җөмһүрият. Махсус иҗат ителгән яңа терминнар кереп бара.Мәсәлән,санаr(компьютер),күрәк(дисплей),сайлак(меню),сан-санар(калькулятор),төймә-сар (калькулятор). Бүгенге татар журналистлары арасында төрек теленә ияреп,”вертолет”сүзен “боралак”, ”кандидат”сүзен “нәмзәт” дип язучылар да бар.  Үз чиратында укучылар сөйләмдә кулланыла торган һәр сүзне,терминны аңларга,хәтерләрендә калдырырга һәм үзара аралашканда куллана белергә тиешләр.Ләкин кызганычка каршы,класстагы балаларның барысы да телдәге яңа сүзләрнең мәгънәләрен аңламыйлар һәм аларны әйтергә авырсыналар яки дөрес итеп әйтә белмиләр.Хәтере зәгыйфь үскән укучыга авыр әйтелешле сүзләрне истә калдыру,аның эчтәлеген аңлау һәм кабатлап әйтү аеруча кыен.Чөнки аларның информацияне кабул итү сәләте нигездә әйберләрнең тышкы билгеләрен күреп истә калдыруга нигезләнгән.

   Фәннәрне өйрәнгәндә терминнарны үзләштерү проблемасы укытуның бөтен этапларында:яңа материалны аңлату,белемнәрне формалаштыру һәм ныгыту,кабатлау һәм гомумиләштерү вакытларында хәл ителергә тиеш.Чөнки сүзләрнең мәгънәсен аңламаган,хәтерендә тотмаган укучы уку материалын тулысынча үзләштерә алмый.Өйрәнә торган материалга кызыксыну тудырганда аны истә калдыру җиңелләшә.Шуңа күрә укытучы яңа терминнар белән таныштырганда аны телдән әйтеп китү,тактага язып кую белән генә чикләнмәскә,ә бәлки аны актив кабул итү юлларын эзләргә,уй-фикер күнекмәләрен үстерергә,камилләштерергә тиеш.Хәтердә ныгытып калдыруның төрле формаларын куллану уку предметына кызыксыну тудырырга һәм укытуның сыйфатын күтәрергә ярдәм итә.Өйрәнәсе әйбергә кызыксыну уятканда гына аны истә калдырырга һәм гамәли кулланырга мөмкин.Укытучы балага биремнәр биреп,аны пассив кабул иттермәскә,ә уйлау-фикерләү аша актив эшчәнлеккә юнәлдерергә тиеш.Моның иң кулай юлы дип мин үзем уй-фикерне үстерүче төрле уенлы биремнәрне кулланырга мөмкин дигән нәтиҗәгә килдем.Эш тәҗрибәмдә еш кулланыла торган шундый бирем үрнәкләренең кайберләрен сезнең игътибарыгызга тәкъдим итәм.

1.Терминнарны язу. Тактадан күчереп язу,ишетеп язу,хәтердән язу.Терминнарның сүзлеген төзү.Бу традицион форма: күрү һәм ишетү юлы белән истә калдыру бала хәтерендә озак сакланырга мөмкин.Ләкин хәтере начар үскән бала авыр сүзләрне болай гына хәтерләп кала алмый.

2.Рәсемле,сүзле,сүзләрнең төрле өлешләре язылган,график сурәтле карточкалар.(Төсле карточкалар ныграк истә кала).

1.Язып бетер.

2.Кайсы артык? уены.

                                                                                                                                             3.Сүзгә дөрес терминны тап.

4.Дөрес җавапларга “+”билгесе куй.

5.Терминнардагы җитмәгән хәрефләрне тап.

К_ли_ан_жаро        (Килиманджаро)

 На_ио_а_из_ц_я      (Национализация)

Ре_ _три_ц_ яләү      (Репатриацияләү)

Ре_о_ _тру_ _ия        (Реконструкция)

6.Сүзләр кайсы өлкәгә карый.Таблицага  тутыр.Соңыннан сүзләрне үз төсләренә буя.

Оптимальләштерү,плагин,референдум,контент,кэш,сайт,инновация,кон-сенсус,психолингвистика,абстиненция,провайдер,сингармонизм,клавиату-ра,агностицизм.адаптация.

6.Уеннар уйлау эшчәнлеген яхшырта,фән белән кызыксынуны арттыра, куелган мәсьәләне чишү юлларын эзләүгә этәрә.Белемнәрне уеннар белән үзләштерү аз көч куеп,күбрәк мәгълүмат алуга булыша.

1.”Эстафета” уены.Беренче укучы термин әйтә,икенчесе аңа аңлатма бирә.Аннан үзе термин әйтә.

2.”Домино” уены.Сүзләр язылган карточкалар таратыла.(Мәсәлән,дәүләт исемнәренә аларның баш шәһәрләренең исемнәре язылган карточкалар табыла).

3.”Лото” уены.Тактага географик символлар (елга.утрау,күл һ.б.) төшерелгән таблица эленә.Укучыларга географик исемнәр (Идел,Утлы җир,Амазонка һ.б.) язылган карточкалар өләшенә.Алар  үзләрендәге атамаларга символларны табып куярга тиешләр.

4.”Сүзлек буенча дежурный” уены.Дежурный сүзлекләр өләшә һәм өйрәнелә торган тема буенча сүзләр табарга куша.Кем күбрәк сүз таба,шул җиңә.

5.”Киредән уку” уены. Тактага яки таблицага киредән язган сүзләрне дөрес итеп язарга кирәк.Мәсәлән:ЯИЦАДИВКИЛ (Ликвидация), ЯИФАРГОМСОК (Космография)

6.”Җавабын тап”уены.Хәрефләр җыелмасы таратыла.Мәсәлән, ӨКБНШЫГА. Һәм табышмак әйтелә: “Таяк,таяк өстендә табак,табак өстендә кибет,кибет эчендә мең егет”.  (Көнбагыш).

7.Ребуслар чишү.

8.Кроссвордлар.Төп сүз аерым төс яки рамка белән аерылып торырга тиеш.

Мәсәлән:

1.Әрәм-шәрәм итү,туздыру.

2.Кабатланмый торган,бердәнбер.

3.   Артык җитди,вакчыл кеше.

4. Борынгы төрки халыкларның берсе.(9-11йөзләр).

5.Озын камзулга охшаш,җиңле һәм кечкенә утырма якалы өске кием.

6. Тешләрнең бозылу авыруы.

(Җавап: Индекс-исемлектә цифрлы күрсәткеч ) .

9.”Клавиатура”.Кәрәзле телефондагы номерлар белән шифрланган сүзне табалар.Мәсәлән:Җир йөзендәге иң зур утрау-2,6,3,5,4,2,5,3,4,9? (Гренландия).

10.Билгеләмәгә туры килгән сүзне тап.

1.Теләккә ирешүдә гадел булмаган ысул,астыртын хәйлә.

2.Үлчәү берәмлекләре турындагы фән.

3.Дошман,каршы як белән хезмәттәшлек итү.

4.Чиновникларның сатылучанлыгы,ришвәт алуы.

Сүзләр: метрология,махинация,каллоборационизм,коррупция.

11.Монда барысы да дөресме? Дөресләп яз.

1.Промоултер компьтерда утыра,ә хакер тауар сата.

2.Дефектология тире авыруларын өйрәнә торган фән,ә дерматология тумыштан кимчелекле балаларның үсеш үзенчәлекләрен тикшерә.

12.Мнемоник күнегүләр. 

1.Рифма һәм ритм. Хәтердә калдыруның бер җиңел юлы- рифмага салу.(бу алым рекламада кулланыла).

2.Аббревиатура(акроним).Сүзләрне кыскарту,озын тезмә сүзләрнең беренче хәрефләреннән яңа сүз ясау.Мәсәлән,Татарстан Республикасы-ТР;АКШ-Америка Кушма Штатлары.Аббревиатура сүзләрне кыскарта һәм хәтердә калдыруны җиңеләйтә.

3.Сүзгә рәсем табу методы. Хәтердә калдырыласы сүзгә өч рәсем күрсәтелә.Шул рәсемнәрнең кайсысы терминның мәгънәсен(эчтәлеген)ача,  шул табыла.

Катлаулы,әйтергә читен терминнарны хәтер үсешләре тоткарланган балаларга исләрендә калдыру катлаулы,озак һәм күп хезмәт сорый торган процесс.Терминнарны хәтердә калдыруның төрле метод һәм алымнарын куллану балаларның әлеге сүзләр белән кызыксынуларын арттыра һәм уйлау сәләтләрен активлаштыра.Аларның танып-белү эшчәнлеге үсә,эзләү-эзләнү күнекмәләре барлыкка килә,иҗади эшчәнлекләре формалаша.Хәтердә калдыруның күрү,ишетү,образлы фикерләү алымнарын берләштерү дәресләрнең җанлы үтүенә һәм укуның сыйфаты күтәрелүгә ярдәм итә.

 Шулай итеп,катлаулы терминнарны истә калдыру укытучыдан күп төрле метод,алым һәм дидиактик материал куллануны таләп итә.Укытучы авыр сүзләрне хәтердә калдыруның стандарт булмаган формаларын табарга,укучылар белән эшләүнең иң оптималь педагогик алымнарын эзләргә һәм һәр укучыга индивидуаль якын килеп аның үзләштерү дәрәҗәсенә туры килгән чараларны кулланырга тиеш.Шулай булганда гына сыйныфтагы һәр бала иң читен сүзләрне дә җиңел әйтә башларга мөмкин.

1.Инновацион технологияләр-бүгенге көн бурычлары

Заман таләпләре бүгенге көндә татар телен укыту процессында зур үзгәреш сорый. Укытучыларыбыз алдында бик тә җаваплы һәм әһәмиятле бурыч тора. Беренчедән, телебезне саклап калу бурычы булса, икенчедән, балаларда телне өйрәнүгә кызыксынуны бетермәү, киресенчә, бу кызыксынуны үстерү бурычы. Бу укытучыдан зур һөнәри осталык, түземлелек һәм заман таләп иткәнчә, югары технологияләрдән, мәгълүмати чаралардан хәбәрдар булуын һәм иҗади эшли белүне таләп итә.

Педагогик эшчәнлектә иҗадилык – бу, беренче чиратта, яңалыкка, үзгәрүчәнлеккә омтылу. Җәмгыятьтәге үзгәрешләрне уңай кабул итү өчен, укытучының заман белән бергә атлап баруы мөһим. Тәҗрибә педагогик эшчәнлекнең нигезе булса, яңалыкка омтылу үсеш – үзгәрешне тәэмин итә. Бүген укытучы, иҗади шәхес буларак, күп укырга, әдәбият һәм сәнгать өлкәсендәге яңалыклар белән таныш булырга гына түгел, ә яңа педагогик технологияләрнең иң нәтиҗәлесен сайлап алып, үзләштереп эшли белергә дә тиеш. Заманча технологияләр файдаланып белем бирү түбәндәге мөһим бурычларны үтәргә ярдәм итә: укучыда телгә кызыксыну уята; аның танып белү активлыгын үстерә; укучыларның иҗади мөмкинлекләрен камилләштерә; белемнәрне тирәнәйтә.

Мәгълүмати технологияләрне укыту-тәрбия эшендә гамәлгә ашыру, укытучыдан фәнни-методик яктан әзерлек белән беррәттән, укытуны компьютер ярдәмендә оештыра белүне дә таләп итә. Бу – яңа технологияне нәтиҗәле куллануның иң мөһим педагогик шарты. Укучы эшчәнлеген компьютер технологиясе ярдәмендә тирәнтен, төптән үзгәртү зур әһмияткә ия.

Моннан берничә еллар элек уку – укыту процессында укытучының төп эш коралы булып такта белән акбур торса, хәзер инде хәл бөтенләй башкача. Мин үзем татар теле дәресләрендә укучыларны кызыксындыру, дәресне мавыктыргыч итеп үткәрү өчен компьютер куллануны бик отышлы һәм кирәкле алым дип саныйм.

2.Компьютер-белем бирү чарасы

Компьютер – укучы белән белемнәр системасы арасында арадашчы, белем алу чарасы. Компьютердан файдалану укыту эшчәнлеген баета, укыту процессын кызыклы, нәтиҗәле һәм иҗади итеп оештырырга мөмкинлек бирә. Компьютер сыйныф тактасын да, тарату материалын да, дәреслекләрне дә алыштыра ала. Аны куллану дәреснең нәтиҗәлелеген арттыруга ярдәм итә. Һәр укучының белем үзләштерүгә сәләте төрлечә була. Кайбер укучыларның ишетеп истә калдыру дәрәҗәсе өстенлек алса, күпчелек укучыларда күреп истә калдыруы өстен чыга. Менә шушы вакытта компьютер укытучыга ярдәмгә килә. Чөнки мониторда барлык биремнәр матур, эстетик яктан камил,зәвык белән эшләнә.

Компьютер ярдәмендә төрле темага күрсәтмә материаллар һәм укыту ресурсларын бик күп табарга һәм аларны кабат-кабат файдаланырга мөмкин. Бу алым укучыларның белем сыйфатын үстерергә ярдәм итә

3.Интерент

Шулай ук дәресләрдә Интернет ресурсларны куллану гаять зур мөмкинлекләр бирә. Интернет челтәре укучыга һәм укытучыга кирәкле мәгълүматны җир шарының төрле ноктасыннан эзләп табу шартларын тудыра.

Татар теле дәресендә Интернет ярдәмендә уку, язу күнекмәләрен булдыру һәм үстерү, кирәкле  материал табу, укучыларның сүзлек запасын баету,  татар телен өйрәнүгә мотив формалаштыру кебек дидактик бурычларны үтәргә мөмкин.

Информацион технологияләр дөньясында яңалыклар белән кызыксыну теләге уятуда компьютер технологияләрен куллану бик отышлы.Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә информацион технологияләрне куллануның өстенлекле яклары күп: дәрес материалы югары күрсәтмәле дәрәҗәдә була, укучының шәхси сыйфатын ачыкларга мөмкинлек бар, контроль һәм үзконтроль дәрәҗәсе югары, төрле дәресләрнең үзара бәйләнешен булдыру, дәрес укыту формаларын һәм ысулларын төрләндерү дәрес эчтәлеген баерак һәм кызыграк итә.

Болар барысы да компьютер технологияләрен кулланганда укытучы өчен алыштыргысыз ярдәм итүче сыйфатлар. Бу инде, һичшиксез татар теле һәм әдәбиятының эчтәлеген безнең әйләнә-тирәбездәге чынбарлыкка бәйләргә, шул мохитта шәхеснең үз урынын билгеләргә ярдәм итә. Төп максат укучыларда фәнни фикерләү, иҗади эшләү сәләтен үстерү, тәрбия эшендә югары нәтиҗәләргә ирешү, җәмгыятьтә үз урыннарын таба алырлык толерант шәхес тәрбияләү.

4.Мультимедиа

Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә компьютерның мультимедия мөмкинлекләреннән киң файдаланып була. Дәресләрдә төрле видео, презентацияләр куллану,сөйләм теле үстерү дәресләрендә презентацион Роwег Рoint программасында эшләнгән иллюстрацияләр куллану укучыларның теманы үзләштерү дәрәҗәсен үстерә. Белемнәрен бәяләү, ялгышларын ачыклау, аларны анализлау һәм төзәтү юлларын билгеләү өчен тестлар бик уңайлы.

Информацион технологиянең эчтәлеген карап үтик.

Белем бирүдә информацион технология – компьютер техникасы һәм программа чаралары ярдәмендә мәгълүматны укучыларга әзерләү һәм җиткерү процессы ул.

Белем бирүдә кулланыла торган информацион технологияләр ике төргә бүленә: техник чаралар (компьютер техникасы һәм бәйләнеш чаралары), төрле  максатта кулланылган программа чаралары.

Әгәр укытучы дәресне оештырганда компьютер кулланырга уйлый икән, ул югарыда әйтелгән чараларның мөмкинчелекләрен һәм куллану тәртибен белеп эш итергә тиеш.

Ни өчен туган тел дәресләрендә компьютер техникасы куллану кирәк, информацион технология чаралары  кулланып, дәрестә нинди мәсьәләләр чишеп була? Шушы сорауларга җавап биреп карыйк.

1.     Укучыларда туган телне өйрәнүгә кызыксыну уяту өчен. Мәктәптә укытылган башка фәннәр арасында туган тел дәресләренең абруен күтәрүдә, тәҗрибә күрсәткәнчә, компьютер техникасы куллануның роле зур.

2.     шәхес тәрбияләү;

3.     фикерләү сәләтен үстерү;

4.     эстетик тәрбия бирү;

5.     информацион культура тәрбияләү;

6.      укытуның сыйфатын күтәрү;

7.     предметара бәйләнеш булдыру;

8.      укучыларда эзләнү-тикшеренү теләге уятуда информацион технологияләрнең  йогынтысы зур.

5. Туган тел дәресләрендә информацион технологияләр укытучыга нинди методик мөмкинлекләр бирә?

1.     Дәрес материалын күз алдына китерү . Мәсәлән, түбән сыйныфларда “Кыш” темасы белән бәйләп килешләрне кабатлап киткәндә, укучыларның күз алдында тәүге кар бөртекләре пәйда була. Аннан килеш атамаларын бергәләп кабатлап китәбез. Тагын бер мисал итеп карта тәкъдим итәм. Укучылар белән лексикология иленә сәяхәт итәбез. Бу ил төрле өлкәләргә бүленгән. Һәр өлкәгә тукталып, биремне үтибез һәм үткән дәрес материалын кабатлап, яңа темага килеп җитәбез. Укучыларның игътибарын ачылмаган өлкәгә дә юнәлтәбез. Бу киләсе дәрестә өйрәнеләчәк бүлекләр.

Туган телне укыту процесында информацион технологияләр куллану махсус программаны күз алдында тота.

1.     Электрон дәреслекләр. Татар теленнән электрон дәреслекләребез бар.

2.     Контроль ясаучы тестлар. Мондый тестларны дәрес материалына яраклаштырып укытучы да төзи ала..

3.     Информацион – белешмә программалар( сүзлекләр, энциклопедияләр)

4.     Әзер дискларда сүзлекләр очратканым булмады. Без еш кына кирәк булганда сүзлекләрне интернет челтәре аша табып алабыз.

5.     Күргәзмә программалар (слайд һәм видео-фильмнар) Презентация формасында эшләнгән слайдларны дәресләребездә еш кулланабыз. Сөйләм теле үстерү дәресләрендә куллану өчен презентацион программалар бик уңайлы.. Г.Тукай, М.Җәлил, Г.Ибраһимов, Р.Миңнуллин  кебек шәхесләрнең тормышын, иҗатын өйрәнү дәресләре өчен, грамматиканы өйрәнү өчен эшләнгән әзер презентацион программаларыбыз да бар.

“Укытучының тере сүзен бернинди компьютер да алыштыра алмый” дигән сүзләрне еш ишетергә туры килә. Бу сүзләр белән килешәм. Туган тел дәресләрен укучыларны мониторга каратып кына үткәреп булмый. Чөнки дәреснең төрле этапларында  урынлы, уйланылып  кулланылган компьютер белән эш  укучының укытучы һәм сыйныфташлары белән аралашуы һәм башка күп төрле эшләр белән үрелеп барырга тиеш.

Компьютер технологияләреннән уңышлы файдалану, тел һәм әдәбият фәненә иҗади якын килеп эшләү зур нәтиҗәләргә ирешергә ярдәм итә. Укучыларда ана телебезгә карата мәхәббәт тәрбияли, аның байлыгын, матурлыгын, фикри тирәнлеген ачып бирә, аны мәдәниятле итә, һәрьяклап үстерә, шәхес итеп тәрбияли. Укытучы укучыга тормышта үз урынын табарга ярдәм итүче төп ышанычы булып кала.

«Шәкертләрне гыйлем белән тәрбияләү, изге шәригатьтә аңлатылган күркәм холыклар белән таныштыру һәм гадәтләндерү – укытучының беренче эше булыр,» – дигән Р. Фәхреддин. Бүгенге укучыларның гыйлем, яхшы тәрбия алырга тулы мөмкинлекләре бар. Безгә бары тик гыйлем алуга тырышлык, теләк һәм омтылыш тәрбияләргә кирәк. Безнең кулларда балалар язмышы. Безнең укучыларыбыз, Р. Фәхреддин теләгәнчә, бөтен яктан да үрнәк балалар булып үссеннәр һәм милләтебез горурланырлык шәхесләр булсыннар иде.

Инновацион педагогик технологияләр

Бүгенге җиһан катлаулы, тиз үзгәрүчән. Шуның белән бәйле рәвештә мәгарифнең дә яңа шартларда яшәргә сәләтле кеше тәрбияләүдәге җаваплылыгы арта бара. Социаль-тари­хи һәм мәдәни процессның шундый субъекты булып һәрьяктан камил, рухи яктан үскән шәхес тора. Ул шул мохиттә яшәргә сәләтле булу белән бергә анда актив эшләү күнекмәләренә дә ия булырга тиеш. Хәзерге шартларда «мәгариф» дигән төшенчә үзе дә үзгәрә башлады. Ул элегрәк мәктәптә укыту процессы белән генә тиңләштерелсә, хәзер киңрәк мәгънә ала бара.    Хәзер безнең илдә дөнья мәгариф тирәлегенә керүгә юнәлтелгән яңа мәгариф системасы урнаша бара. Бу эш педагогик фәнгә һәм укыту-тәрбия процессына сизелерлек үзгәрешләр кертә.Ул түбәндәгеләрдән гыйбарәт:

  -белем эчтәлеге яңа күнекмәләр белән баетыла, мәгьлүмат белән эш итү сәләте үстерелә, белем бирү программалары индивидуальләштерелә, фән һәм икътисад үсеше проблемалары иҗади хәл ителә;

  -мәгьлүмат туплауның гадәти ысуллары-телдән һәм язма сөйләм, телефон һәм радио элемтәсе компьютер чаралары белән алмаштырыла, телекоммуникация чаралары бөтен дөньяда киң тарала;

  -укытучының укучылар белән шәхси юнәлешле аралашуы-педагогик процессның мөһим состав өлеше булып тора;

  -шәхесне рухи яктан тәрбияләүгә, кешенең әхлакый йөзен формалаштыруга зур әһәмият бирелә;

  -белем бирү факторларын: мәктәп, гаилә бердәмлеген алга таба үстерә;

  -иҗтимагый белем дәрәҗәсендәге педагогик технологияләрне булдыруда фәннең әһәмияте арта бара.

  Педагогик-психологик планда белем бирү технологияләренең төп камилләшү технологияләре түбәндәгеләргә күчү белән характерлы:

  – үзләштерелгән белемнең акыл үсешенә ярдәм итүе;

  – уртача укуга исәпләнгән программаларны дифференцияләшкән һәм индивидуальләштерелгән укыту программалары итеп үзгәртеп кору.

    Бүгенге мәгариф системасында вариативлык принцибы киң җәелә бара. Педагогик процессны теләсә кайсы модель (авторлык программалары) буенча да сайлап алу  мөмкинлеген тудыра. Мәгарифнең алга таба үсеше нәкъ менә шушы юнәлештә алып барыла: аның эчтәлегенең төрле вариантлары төзелә; мәгариф структураларының нәтиҗәлелелеген арттыруда хәзерге заман дидактикасының мөмкинлекләре файдаланыла; яңа идея  һәм технологияләр фәнни һәм гамәли нигезләнә.

  Мондый шартларда укытучыга хәзерге заманның күптөрле инновацион технологияләренә, идеяләргә юнәлеш тотарга кирәк. Бүген педагогик яктан грамоталы белгеч булу өчен яңа педагогик  технологияләрен белү һәм аларны нәтиҗәле файдалану сорала.

   Яңа педагогик технологияләрне куллануның төп максаты – белемле,тәрбияле, тормышта үз юлын табарга әзерлекле, яхшыны яманнан аера, тиешле карар кабул итә белгән шәхес тәрбияләү.  Моңа мәгълүмати технологи­яләр дә нык тәэсир итә. Бүген­ге мәгълүмати технологи­яләргә нигезләнгән мәгариф­нең нәтиҗәлелеге файдаланы­ла торган технологияләрнең төренә генә түгел, ә бәлки пе­дагогик эшнең сыйфатына да бәйле. Технологик инновацияләр педагогик метод һәм алымнар эчтәлегенең баюына китерә, шуның белән бергә алар педагогика үсешенә тула­ем тәэсир итә.  Тулырак…

Халык педагогикасы дип кешеләрнең табигый шартларда күзә-түләр нәтиҗәсендә туплаган тәҗрибәсен киң халык массаларын тәр-бияләү һәм белем бирү өчен куллану ысулларын атыйлар.

Аның нигезендә белем һәм тәрбия бирүдә киң халык масса-ларының тәҗрибә, сәләт һәм осталыкларыннан уңышлы файдалануы ята.

Халык педагогикасын өйрәнгәндә еш кына безгә башка фәннәргә, бигрәк тә фольклор һәм этнография кебек, тәрбия бирүдә мөһим фактик материал бирүче фәннәргә мөрәҗәгать итәргә туры килә.

Тәрбияви өлкәдә фольклор әсәрләре аеруча мөһим роль уйный. Шуңа күрә дә яшь буынны тәрбияләү процессында еш кына педа-гоглар халык авыз иҗатыннан уңышлы файдаланалар.

Халык педагогикасында яшь буынны тәрбияләүнең күп гасырлык тәҗрибәсе тупланган. Яшьләргә әхлак тәрбиясе бирү өлкә-сендә халык гасырлар буе яшәп килгән үзара мөгамәләне чагылдырган нормаларга таянган.

Халык педагогикасында игътибарны җәлеп итәрлек, кызыксын-дырырлык уңай тәҗрибәләр һәм халыкларның гади әхлак нормалары хәзерге мәктәпләрдә дә яшь буынны тәрбияләү процессында мөһим роль уйный.

Тәрбия эшләрен уңышлы алып бару өчен җирле халыкларның яшьләрне тәрбияләүдә кулланыла торган традицияләренә таяну, аларның гореф-гадәтләренә игътибар бирү зур әһәмияткә ия. Шуның өстенә, балаларга җирле халыкка якын һәм аңлаешлы булган әхлак тәрбиясе бирү тәҗрибәсе ата-аналарның педагогик аңлылыгын үсте-рүгә дә уңай йогынты ясый.

Әхлак тәрбиясе бирүдә балаларның зурларны ихтирам итүлә-ренә нык игътибар ителә. Яшьләрнең әхлакый принциплары форма-лашуда гаилә тәрбиясенең роле бик зур.

Гүзәллек белән тупаслыкны, яхшы белән ялганны буташтыр-мау, үзара мөнәсәбәттә ихтирамлылык, ялагайлык, ясалмалылык кебек сыйфатларны аера белү яшь кешене чолгап алган тирәлекнең йогынтысы тәэсирендә бара. Һәр кешедә, аеруча үсмер чакта, үзенә генә хас нечкәлек, эмоциональ сизгерлек була. Шәхеснең бу сыйфат-лары үсешендә, уңай яки кире якка үзгәрешендә аны тәрбияләгән гаилә йогынтысы зур урын алып тора.

Татар халык педагогикасында яшьләрдә әхлак тәрбиясе принципларын формалаштыруга, баланы кечкенәдән өлкәннәрне ихтирам итәргә өйрәтүгә зур игътибар бирелгән.

Балалар кечкенәдән гаделлеккә, игелеклелеккә омтылалар. Алар бу үрнәкләрне өлкәннәрдән күреп кабул итәләр. Әгәр дә өлкәннәр боларның киресен эшләсә, балаларның да шуны ук кабат-лавы табигый күренеш. Кешегә нинди мөнәсәбәттә булсаң, үзеңә дә шундый мөнәсәбәттә булырлар. Халык педагогикасында да бу фикер нык үстерелгән.

Балага әхлак тәрбиясе бирү – тәрбиянең төп бурычы. Әхлак тәрбиясе бирүнең нигезендә баланы яхшылыкка өйрәтү, начар икәнлеген белерллек итеп, тәрбияләп үстерү ята. Ата-ананың вази-фасы үз балаларының кече яшьтән әнә шул принципларны үзләш-тереп үсүенә, аларның көндәлек күнекмәләренә әйләнүенә ирешүдән гыйбарәт.

Татар халык педагогикасында элек-электән укуга зур игътибар бирелгән. Укыган, белемле кешеләрне олылар хөрмәт иткәннәр. Татар халкында китапка игътибар аеруча зур булган. Крестьян өйләрендә дә китапны тактадан шүрлек ясап, кадерләп шунда саклый торган булганнар.

Күп тапкырлар тикшерү һәм өйрәнүләр нәтиҗәләре. Халык-ларның кешелекле, әдәпле, кунакчыл булу сыйфатлары аларның ха-рактерының асылын чагылдыра. Өлкәннәр элек-электән яшьләрне кунакны каршы алу йолаларына өйрәтә килгәннәр. Татарлар килгән кунакны беркайчан да кунак итмичә, сыйламыйча җибәрмәгәннәр.

Татар халкы, кунак килер алдыннан, үз хуҗалыгын тәртипкә китерә. Ихтирам йөзеннән татарлар кунакны капка төбенә чыгып каршы алалар.

Халык педагогикасы үз-үзеңне  генә яратуга, эгоизмга кискен каршы чыга. Коллективтан йөз чөергән, үзен башкалардан өстен куйган кеше халык һәм коллектив тарафыннан ихтирам казана алмый.

Ялгыз, башка кешеләр белән аралашмыйча, аларның ярдәмен-нән башка яшәү, гомер итү ифрат авыр булыр иде.

Әхлак тәрбиясе бирүдә халык авыз иҗатыннан әйтем һәм мәкальләр аеруча әһәмиятле роль уйный. Алар һәр халыкның гасыр-лар буе тупланган кыскача әхлак кагыйдәләре булып торалар. Халык авыз иҗатының бу төр жанрларында халыкның яшь буынга әхлакый тәрбия бирү принциплары тирән чагылыш таба.

Мәкаль һәм әйтемнәр татар халык педагогикасында һәрвакытта да тәрбия өлкәсендә инандыру, ышандыру, гыйбрәт алу ролендә кулланылып килде. Алар халыкның бөеклеген, акыл иясе булуын, зирәклеген күрсәтәләр. Мәсәлән, кешелеклелек, әдәплелек сыйфатла-рын тәрбияләүгә караган мәкальләрне генә алып карыйк. “Кешене хөрмәтләү – үзеңне бәяләү”, “Олыласаң олыны – олыларлар үзеңне”.

Тыйнаклык турында да халыкның зирәк мәкальләре һәм әйтемнәре шактый. “Үзеңне үзең мактама, сине кеше мактасын”, “Кешедән көлмәк, үзеңә килмәк”. Тәрбиянең иң гади чагылышы – баланың тыңлаулы булуы. Халык элек-электән балаларда әнә шул сыйфатны тәрбияләүгә зур әһәмият биргән. Чөнки тыңлаулы баланы эшкә өйрәтү җиңел, андый балада башка әхлак нормалары да тизрәк формалаша.

Балаларда тыңлаучанлык сыйфатларын ничек булдырырга соң? Педагогик өйрәнүләр тәҗрибәсе күрсәтүеннән чыгып караганда, баладан ул үти алырлык нәрсәне генә таләп итәргә кирәк. Бу – тыңлаучанлык тәрбияләүнең иң беренче шарты. Икенчесе – бала үзен-нән безнең нәрсә таләп итүебезне яхшы аңларга тиеш. Өлкәннәр куш-канны үти алса, бала үзе дә куана. Киләчәктә дә шулай булырга тиешлегенә төшенә, аңарда кушканны үтәү теләге тәрбияләнә.

Димәк, тыңлаучанлык белән бергә балада ихтыяр көче тәрбияләнә. Ә балада ихтыяр көче ныгысын өчен, өлкәннәр үзләре үрнәк күрсәтергә тиешләр. “Оясында ни күрсә, очканда шуны күрер” дип. Халык гаиләнең ролен юкка гына күтәрми.

Балага белем һәм тәрбия бирү иң кыен, иң четерекле эш. Ул гасырлар буе килгән һәм киләчәктә дә чишелергә тиешле мәңгелек мәсьәлә. Бер генә ата-ана да аннан читтә кала алмый. Шуңа күрә балага дөрес тәрбия бирү ата-ана авторитетына нык бәйләнгән. Ата-ананың авторитеты аларның гражданлык вазифаларын ничек үтәвендә, шәхси тормышында, үз-үзләрен тотуларында ачык чагыла. Әгәр бала алдында ата-ананың авторитеты булса, ул аларның кушканнарын. Киңәшләрен сүзсез үти, ата-анага охшарга тырыша.

Сүз дә юк, гаиләдә бала тәрбияләү зур түземлелек, җаваплы-лык, кайгыртучанлык сорый.

Әти-әниләр генә түгел. өлкәнрәк апалары һәм абыйлары турында аеруча горурланып әйтелә. Бу – борынгыдан килгән гадәт. Өлкән туган һәрвакыт үзенең кечкенә туганына ярдәм итә. Кечкенә балалар үзләреннән өлкәнрәк апалары, абыйлары киңәшләренә карусыз буйсыналар, аларны карышмыйча, сүзсез тыңлыйлар.

Шулай итеп, күп гасырлар буе тупланган тормыш тәҗрибәсе нәтиҗәсендә татар халык педагогикасында яшьләргә карата мораль нормалар һәм таләпләр барлыкка килә.

Халык элек-электән кешелек тормышында белемнең зур роль тотканын тирәнтен аңлаган. Белем яхшы тормыш өчен көрәшне җиңеләйтүче зур көчкә ия.

Халык фәнне, гыйлемне барлык байлыклардан да югары бәяли. Фәкать укуга, аң-белемгә омтылган кеше генә тормышта дөрес юлны таба. Байлык артыннан куган кеше исә зур гыйлемгә ия була алмый.

Халык әдәпсезлек һәм наданлыкны өнәмәгән, аннан ачы көл-гән.Андый кешенең башка кешеләргә ярдәм итүе үтә чикләнгән, ул башкаларга бер файда да китерми, китерә дә алмый.

Халык педагогикасы яшь буынга белем алу, фән һәм сәнгать өлкәсендә иҗади эшчәнлек белән шөгыльләнү, әхлакый камилләшү өчен җирлек тудыручы чараларның башлангыч нигезен тәшкил итә.