Мөгаллим язмалары

Татарстан Республикасы Казан шәhәре 96 нчы гимназиянең туган тел укытучысы Самойлова Ләйлә Ахмадулла кызы. Тема «Тукай бәйрәме» (сценарий)

1 А.Б. Хәерле көн ! Укучылар, тыңлагыз әле! Нинди көй яңгырый? Нинди көй соң әле бу? Кемнең сүзләренә язылган соң бу җыр?

 – “Туган тел” җыры Г.Тукай сүзләренә.

2 А.Б. Әйе укучылар, зәңгәр күк йөзендә кояш балкыган чакта шаулап-гөрләп апрель ае килгәндә, безнең яраткан шагыйребез Г.Тукай туган.  Рус халкының Пушкин вә Лермонтовы кебек үк безнең Тукаебыз да үзенең кабатланмас иҗаты белән бөек һәм данлы.

1 А.Б. Тукай иҗаты – күпкырлы , халыкчан тамырлы , легендар рухлы , тирән моңлы һәм тылсымлы бер шигъри дөнья ул.

2 А.Б. Тукай һәм туган тел! Татар халкы тарихында бу төшенчәләр бер- берсеннән  аерылгысыз һәм  үзара мәгънәдәш яңгырый.  Тукай дигәндә , иң беренче безнең күз алдыбызга туган телебез һәм андагы нечкә төсмерләр килеп баса. Тукай – халык сөйләменә нигезләнгән милли әдәби телне үстереп җибәрүче иң күренекле шәхесләрнең берсе.

1  А.Б. Тукай нибары 7 ел гына иҗат итә һәм шул кыска мизгелдә татар әдәбиятының тиңсез , үз заманының киң карашлы фикер иясенә әверелә.

Г.Тукайның тормышы һәм иҗатына багышланган фильмнан өзек тәкъдим итәбез( фильмнан өзек күрсәтелә ) ………………………………………………………………………………………..

1 А.Б. Тарих бик күп исемнәрне белә.

Бөек исемнәргә дөнья бай,

Сәнгать дөньясында маяк булып,

Мәңге яши, яшьни яшь Тукай!

2 А.Б. Шигырь. «Күбәләк һәм Бала». 2 нче сыйныф укучылары ………………………………                                                      башкаруында.

1 А.Б. Г.Тукай үзенең шигырьләрендә безне һөнәрле булырга, хайваннар, кошларны, Туган илне яратырга, белем алырга өнди.

2 А.Б. Сезнең игътибарыгызга 2 нче сыйныф укучылары …………………………………………………………………………………………………………………….“Кызыклы  шәкерт” шигырен сәхнәләштерделәр.

1 А.Б. Яраткан шагыйребез балаларны кечкенәдән вакытның кадерен белергә өйрәтә.

2 А.Б. Һәр нәрсәнең үз вакыты бар. Иң элек эшне эшлә, соңыннан рәхәтләнеп уйнарсың, ди Г.Тукай. Туган телебезне, татар телен яратырга өнди.

1 А.Б. “Туган тел”. 6 Б сыйныфы  укучысы .Себегатова Вероника

1 А.Б.Тукай халык җырларын җыйган. Ул иҗат иткән шигырьләргә композиторлар көйләр язганнар.

2 А.Б. Ә хәзер “Туган авыл” җырын тыңлагыз.

1 А.Б. Тукай табигатьне бик яраткан. Һәр ел фасылының үз яме, матурлыгын күрә белгән.

 2 А.Б. “Җир йокысы” шигырен ……                               сыйныф укучысы……………………………………………………………башкара.

 1 А.Б. Шагыйребез балаларга язган шигырьләрендә кечкенә дусларга игътибарлы булырга, аларны яратырга өнди.

2 А.Б. … укучысы ……………………. башкаруында “Кошларга” шигырен тыңлагыз.

1А.Б. Тукай шигырьләр генә түгел, бик күп табышмаклар да язып калдырган. Әйдәгез әле, табышмакларның җавабын табыйк.

2А.Б. Ашлык үсте, башаклар пеште,

Кояш пешерә, тиргә төшерә.

Халык ашыга, китә басуга,

Урагын ура, бу кайчан була? (җәй)

1.А.Б. Кырлар буш кала, яңгырлар ява,

Җирләр дымлана – бу кайчак була? (көз)

2.А.Б. Боз һәм кар эреде, сулар йөгерде,

Елап елгалар, яшьләр түгелде,

Көннәр озая, төннәр кыскара,

Бу кайсы вакыт? Я, әйтеп кара? (яз)

1А.Б. Һәр җир карланган, сулар бозланган,

Уйный җил-буран. Бу кайчак, туган ? (кыш)

2. А.Б. Табышмакларны да бик тиз чиштегез. Ә хәзер сезнең игътибарыгызга тагын Г.Тукай шигырен тәкъдим итәбез. «Карлыгач» 6 нчы Г сыйныф укучысы Трофимов Данил башкаруында.

Низамова Әминә “Ана догасы” 6в сыйныф укучысы

1.А.Б. Тукай балаларга әти-әнине, әби-бабайны һәм башка кешеләрне хөрмәт итәргә өйрәтә, шулай ук һәрбер кош, хайван да кешегә файда китерәләр икәнлеген искәртә.

2А.Б. Хәзер сәхнәгә чыга 2 нче Г сыйныф укучысы  Карипов   Әмир. Аның башкаруында “Гали белән кәҗә ” шигырен тыңлагыз.

1А.Б. Сөекле шагыйребез шигырьләрен бабаларыбыз ятлаган, әти-әниләребез укып үскән, хәзер аларны без өйрәнәбез.

2 А.Б. Аның әсәрләре җанны җылыта, күңелне яктырта, туган телгә ярату хисен тәрбияли.

1А.Б. Шигырь. “Эш”. 3нче Б сыйныф укучысы Степанов Константин башкаруында.

2,  А  Б    Шафранова Камилла 3 г  сыйныф укучысы “Кызыклы шәкерт”

1.А.Б.  Гарифзянова Даша  6 Б сыйныф  “Ялкау маэмай”

2.А.Б.    6 Бсыйныфы укучысы Садыков Эмиль   башкаруында “Шаян песи    шигыре

2.А.Б.   6 Б  сыйныфы укучысы Хәдиуллин Данияр “ Ак бабай ”

1.А.Б. Тукай балалар әдәбиятына нигез салучы икәнен бүгенге бәйрәмдә без тагын бер кат ишеттек. Әмма ул татар халкының тормышын төрле яктан сүрәтләгән.

2.А.Б. Сезнең игътибарыгызга Тукай шигырьләрен Казан сәхнә осталары башкаруында тыңлатасыбыз килә. Тукай шигырьләрен диск аша тыңлау (2-3 өзек).

А.Б. Бөек шагыйребез Г.Тукайга багышлап үзебезнең гимназия укучылары да шигырьләр иҗат итәләр. Үзләренең язган шигырьләре белән шәһәр күләмендә һәм Республика күләмендә үткәрелгән конкурсларда катнашып призлы урыннар алдылар. Ә хәзер әйдәгез бертуган апалы-сеңелле Хаерова Айсылу һәм Хаерова Энҗе башкаруында үзләре иҗат иткән шигырьләрен тыңлап үтик.

1А.Б. Өебезне нурландырып торган

Бу рәсемгә һаман баш иям.

Син бит халкыбызның горурлыгы

Бөек шагыйребез син! – диям.

2А.Б. “Туган телне” яттан сөйләп,

Үсеп җиткәнбез шулай.

Барлык татар балалары

Ярата сине, Тукай!

1.А.Б. Бүгенге бәйрәмебезне “Туган тел”  җырын бергәләшеп җырлап тәмамлыйк.

Азнакай районы Актүбә 2 нче урта гомуми белем бирү мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы Шаһгалиева Гөлназ Нәҗип кызы. Тема: 8 нче мартта уздыру өчен  “Туган ягым гүзәле”  бәйгесе.

Зал бәйрәмчә бизәлгән, акрын гына җыр яңгырый

Бәйге барышы:

Сәламләү

Хәерле көн телим барчагызга,

Хәерле эш телим һәркемгә.

Кылган гамәлебез изгелектән тора,

Изге эшләр кылыйк бүген дә.

Татар халкы зур шәхесләр белән

Танылган ул гомер-гомергә.

Бүген дә без асыл татар халкының

Җыр-моңнарын салыйк күңелгә.

Хәерле көн хөрмәтле дуслар, кадерле кунаклар, мөхтәрәм хөкемдарлар! Менә бүген без табигатьнең матур язгы бер көнендә сезнең белән бу якты залга бәйрәмгә килдек. Бүген бездә бәйрәм: Актүбә гүзәлләре көч сынаша.

Бәйгедә катнашу җиңел эш түгел. Билгеле инде, һәр бәйгегә нәтиҗә ясала. “Туган ягым гүзәле” исеменә лаек булырлык кызларны сайлап алу өчен хөкемдарлар белән танышып китик. (Хөкемдарлар белән таныштыру)

Һәр уен танышудан башлана, шулай бит. Әйдәгез үзләре белән таныштыру өчен сүзне эшкә уңган, телгә оста, тапкыр, җитез кызларыбызга бирик.

1нче бәйге “Үзең белән таныштыр”

Кызларның визит карточкасы белән танышу. Рәхим итегез, кызлар! (Кызлар үзләре белән таныштыралар.)

2нче бәйге “Сәламәтлек, саулык”

Хәзерге чорда  көн кадагы булып сәламәтлек темасы тора. Шуннан чыгып, икенче бәйге: сәламәтлек белән бәйле булган мәкальләр, әйтемнәр әйтергә. Кем күбрәк әйтә ала? Мәкальләр кабатланмаска тиеш. Бәйге биш балл белән бәяләнә. Иң күп әйткән кешегә биш балл куела. Башладык.

3нче бәйге «Эрудит»

«Сәламәтлек» сүзендәге хәрефләрдән 1 минут эчендә мөмкин кадәр күбрәк сүз язарга кирәк. Сүзләр исем сүз төркеме булырга тиеш. Һәр сүз 1 балл белән бәяләнә. (ат, лак, ак – күзгә ак төште, келәт, келә, келәм, мәк, мәл – вакыт, әмәл, тел, теләк, тәм, ләм…)

4нче бәйге. «Оста куллар»

Татар хатын-кызларында чәч толымнарын бизәү табигый саналган.

Кайберәүләр “чәч үрүләр модадан чыкты инде» дип карыйлар. Чәчне үстерү генә түгел, аны матур итеп йөртә дә белергә кирәк. Ә безнең кызларыбыз бу эштә үз осталыкларын күрсәтерләр. Чәч үрү остасын билгеләү.

Ш.Галиев сүзләре, И.Якупов көенә “Бииләр итек, читекләр” җыры башкарыла

5 нче бәйге “Интеллектуаллар”

• Бу бәйгедә кызлар табышмакларның җавапларын әйтергә тиеш булалар. Сорау-табышмакның җавабын белгән кеше, кыңгырауга баса, аннан җавабын әйтә. Һәр дөрес җавапка 1 балл бирелә.
• Нәрсә өстәл янында бигрәк кирәк? (авыз)
• Нинди савыттан эчеп булмый? (буш)
• Кай вакытта куян ите тәмле була? (ашаганда)
• Бернәрсә дә ашамыйча, ничә йомырка ашап була? (1)
• Кайсы ай календарьда юк? (күктәге ай)
• Бер якта – поп өе, икенче якта – чәчтарашханәсе. Арада чыга алмаслык сазлык. Поп чәчен алдырырга аръякка ничек чыга? (поп чәчен алдырмый)
• Кайсы елда кешеләр күбрәк ашый? (кәбисә елында, чөнки 1 көн артык)
• Нәрсәне йомык күз белән дә күреп була? (төш)
• Баш чаклы таш белән тәрәзә ватып буламы? (Юк. Таш чебен башы кадәр генә булырга мөмкин.)
• Кем үзенең туган көнен дүрт елга бер генә мәртәбә уздыра? (29 нчы февральдә туган кеше)
• 6нчы бәйге “Муенса җый”

Савытларда токмач (макарон). Сезгә шуларны җепкә җыеп муенса ясарга кирәк. Кемнең муенсасы озынрак, шул – җиңүче.

7нче бәйге “Әкияттә кунакта”

Һәр кыз – булачак әни. Ул әкиятләр сөйли белергә, җырлый белергә тиеш. Сез татарча әкият сөйләргә яки “Бишек җыры” башкарырга тиеш.

8 нче бәйге “Яшь талантлар”.

Кызларның һәркайсына «Туп» дигән гади шигырь биреләчәк, әмма аны биремдә күрсәтелгәнчә укырга кирәк.

Әминә елый үкереп,

Тубым суга төште, дип.

– Чү, Әминә, елама,

Туп батмый ул елгада.

(Бирем: курыккан кеше, чит ил кешесе, кечкенә бала, карт әби кебек укырга)

Рәхмәт, кызлар. Сез ял итеп торыгыз. Безнең бәйгебез ахырына якынлаша. Хөкемдарлар нәтиҗә чыгара торалар, ә сәхнәдә  10 нчы сыйныф кызлары башкаруында бию. Каршы алыгыз.

Хөрмәтле тамашачылар! Бүгенге бәйге шуның белән ахырына якынлашып килә. Кызларыбызны сәхнәгә чакырабыз. Сүз бәйгене йомгаклау өчен хөкемдарларга бирелә. Кызларыбызның кайсысы уңганнардан да уңганрак, зирәкләрдән дә зирәгрәк икән. Кем “Актүбә гүзәле” исеменә лаек икән?  Рәхим итегез.

Кызларыбызны шулай бәяләгәнегез өчен, хөкемдарлар, бик зур рәхмәт. Киләчәктә уңышлар, сәламәтлек, шатлык һәм бәхет телибез. Сау булыгыз.

ТР Балтач районы Смәел урта мәктәбенең башлангыч сыйныфлар укытучысы Зиннәтуллина Гөлназ Рафис кызы. Тема: Әниләр бәйрәме (Әдәби кичә).

“Әни кирәк” җырының видеоклибы куела.

Укытучы. Әни, әнием, әнкәй! Кадерләп, назлап әйтәбез. Күңелебездәге бөтен рәхмәтне шушы гади сүзгә салабыз, һәрвакыт яныбызда булган, уңышларыбыз өчен шатланып, кайгыларыбызны уртаклашып яшәгән газиз әниебезгә дәшәбез.

 Балагызның берәве сез,

Гаиләнең йөрәге сез.

 Иминлекнең терәге сез.

 Һәркемнең кирәге сез.

 Сез чаялар, сез батырлар,

  Сез дөньяда иң матурлар.

 Сез булганга тормыш ямьле,

  Сез булганга яшәү гамьле.

1 ук. Әни… Өч хәрефтән торган бу сүздә күпме наз, җылылык һәм күңел тойгысы! Әни… Һәр кеше өчен иң кадерле, иң сөйкемле зат ул!      Мәдинә 

2 ук. Әни… Аның күзләре шундый мөлаем һәм ягымлы. Әйтерсең, бөтен дөньяның акылын һәм сабырлыгын җыйган диңгез! Ә әнкәйнең куллары иң-иң җылы, иң-иң кадерле куллардыр, мөгаен.  Рүзәл

3 ук. Шул ягымлы куллар сиңа кагылуга, бөтен кайгыларың югала. Ә ,,балам” дип аркаңнан сыйпаса, сиңа гүя очар канатлар үсә. Ә сүзләре… сүзләре шундый татлы, туң йөрәкләрне эретерлек җылы.     Нәфисә

4 ук. Ә авырсаң… авырсаң, төннәр буе күз йоммыйча, яныңнан да китми инде ул! Бары әнкәйләр йөрәге генә шулкадәр түземле, шәфкатьле.     Самат

5 ук. Нинди генә рәхмәтләр әйтсәк тә, җитмәс төсле. Әниләребез, сезгә саулык-сәламәтлек, кайгысыз-хәсрәтсез тыныч тормыш, озын гомер телибез.     Алисә

1.Әнием – син минем бердәнберем,

   Мин сине бик тә яратам.

   Синең күзләреңә карыйм да

   Барлык борчуларым таратам.      Мәдинә

2. Булышсам, ничек шатланасың,

    Бүләк итеп кабул итәсең.

    Килә минем сиңа һәркөн шулай

    Гел шатлыклар бүләк итәсем!      Рүзәл

3.   Әни сүзе – иң бөек сүз,

         Юк аңа һичбер алмаш.

         Иң – иң әйбәт кешеләр дә

         Әни кебек булалмас.     Алинә

4. Учларымда кояш минем,

    Күңелемдә гел яз минем,

    Син булганда янәшәмдә,

    Бердәнберем, газиз әнием!    Булат

5. Һәркемгә дә газиз әни

    Әни сүзе – изге сүз.

    Күпме наз һәм нур сибелә

    Бу гади сүз үлемсез.       Инзилә

6. Әниләрнең назы белән

    Без керәбез һәр көнгә

    Кояш кирәк җир йөзенә,

    Әни кирәк һәркемгә.       Самат

7. Дөньяда иң яхшы әни,

    Беләсезме, кемнеке?

    Белмәсәгез, үзем әйтәм,

    Ул әни бит – минеке.       Нәфисә

8.Күмәкләшеп, бергә , дуслар

   Җырлап алыйк, әйдәле.

   Котлы булсын, гөрләп торсын

   Әниләрнең бәйрәме.     Ильяс

Җыр башкарыла. “Әниләр бәйрәме” Тулырак…

Татарстан Республикасы Әтнә районы “Олы Мәңгәр балалар бакчасы” муниципаль бюджет мәктәпкәчә белем бирү учреждениясе тәрбиячесе Зарипова Илфира  Зарифҗан кызы. Тема: «Кечкенә җәяүлеләр шәһәре» Мәктәпкәчә әзерлек төркемендә юл хәрәкәте кагыйдәләре буенча ачык эшчәнлек.

Максат: юл хәрәкәте кагыйдәләре, юл билгеләре турында балаларның белемнәрен системалаштыру.

Бурычлар: светофор сигналлары һәм юл хәрәкәте кагыйдәләре турында балаларның белемнәрен киңәйтү; хәтер, логик фикер йөртү, светофор сигналларының, җәяүлеләр кичүенең әһәмияте; юлда үз-үзеңне тотуның гомуми культурасын яңарту.

Җиһаз: юл хәрәкәте билгеләрен сурәтләү, светофор сурәте, тамга салынган конвертлар, туп, күрсәтмә әсбаплар, планшет.

Үткәрү вакыты: 30 минут.

Шөгыль:

Тәрбияче: Исәнмесез, балалар! Хәлләрегез ничек?

Балалар: Исәнмесез!

Тәрбияче: Кеше күңелендәге йозакларны ачкан ачкыч – ул елмаю. Матур елмая белергә кирәк. Хәзер без бер-беребезгә елмаю бүләк итәрбез.

Тәрбияче: Балалар, безгә кечкенә җәяүлеләр шәһәреннән хат килде, аны  Светофор дустыбыз юллаган. Әйдәгез, хатны ачып, нәрсә булганын белик?! Бәлки аңа бездән ярдәм кирәктер. (Планшеттан укыла)

“Минем дусларым, сезнең турыда мин бик күп ишеттем. Миңа сезнең иң яхшы, кыю, зирәк, игътибарлы, акыллы һәм шат булуыгыз турында сөйләделәр. Безнең шәһәрдә билгесез сихри эшләр эшләнелә. Шәһәребез урамыннан юл билгесе юкка чыкты. Мин ышанам , нинди билге икәнен сез үзегез белерсез һәм бу билгене кире кайтара алырсыз. Безнең юлда яңадан тәртип булыр. Балалар, барыр юлыгыз авыр, ләкин кызыклы булыр. Уңышлар сезгә! Сезнең Светофор дустыгыз.

Тәрбияче: Балалар, Светофор бездән ярдәм сораган. Булышабызмы? Сез әзерме? Әйдәгез, сынатмыйк.

Балалар: Әлбәттә, әзер.

Тәрбияче: Балалар урамда транспорт бик күп. Шуңа күрә сез юл аша үзегез генә чыга алмыйсыз. Без бу турыда сөйләшкән идек. Юлдан чыгарга безгә нәрсә булыша?

Балалар: Светофор.

Тәрбияче: Тагын нәрсәләр?

Балалар: Юл билгеләре.

Тәрбияче: Нинди юл билгеләре?

Балалар: Кисәтүче, тыючы, боеручы.

Тәрбияче: Әйе, алар бик куп төрле. Без сезнең белән аларны өйрәнәбез. Алар транспорт йөртүчеләр һәм җәяүлеләр белән “сөйләшер” өчен кирәк. Дөньяның барлык илләрендә дә урамнар теле уртак, юл билгесенең нәрсә аңлатканын беләләр.

Без дә бүген тагын бер юл билгесен карап китербез, ләкин аның нинди билге икәнен белү өчен, Светофорга ярдәм итү өчен биремнәр үтәргә кирәк булачак.

1 нче бирем. (Балаларга берничә юл билгесе куела. Дөрес җавапка туры килгән билгене бала танып күрсәтә)

Табышмак-шигырь

1.Кызыл түгәрәктә кеше

Әйтә кебек шул хакта:

“Юл юк монда җәяүлегә,

Икенче юлдан атла!”

(“Җәяүлегә юл юк”)

2. Андыйбилгебулганҗирдә

Йөреп була “сәпид”тә.

(“Велосипед юлы”)

3. Каян белә,каян күрә

Машиналар күплеген.

Җәяүлеләр чыксын диеп

Туктата ул һәрберсен.

(“Светофор”)

4. Кызыл түгәрәк эчендә

Бу нинди ап-ак шакмак?

( “Юл юк”)

Тәрбияче: Молодцы! Сез беренче биремне уңышлы үтәдегез  һәм минем сезгә бер бүләгем бар. Ләкин сез ул бүләкне эшчәнлек ахырында гына ачып карый аласыз. (Билгенең бер өлешен конвертта бирәм).

-Хәзер икенче биремне үтибез балалар. Минем яңа килегез әле. Карагыз монда ниндидер юл бар. Нәрсә икән ул? (Балалар җавабы). Тулырак…

Татарстан Республикасы Балтач муниципаль районы муниципаль бюджет гомуми  белем учреждениесе “Салавыч күппрофильле лицее”ның югары квалификацион категориял башлангыч  сыйныфлар укытучысы Сафина Гөлүсә Солтан  кызы. Тема: «Туган як хайваннары, аларныӊ исемнәре. Күзәтүләрдән чыгып  аларга характеристика. Этләр һәм мәчеләр турында» ( 2 нче сыйныфта әйләнә – тирә дөнья дәресенә технологик карта)

Максат : укучыларныӊ мәчеләр һәм этләр турында белемнәрен системалаштыру һәм киңәйтү.

Бурычлар:

• Укучыларны туган як  мәчеләре һәм эт токымнары белән таныштыру.
• Кешеләр тормышында песиләр һәм этләрнеӊ роле турында аӊлату.
• Песиләр һәм этләр турында кагыртырга өйрәтү.
• Укучыларны үзен һәм иптәшләрен тыңларга, индивидуаль, парда, төркемнәр белән эшләргә; анализларга һәм гомумиләштерергә, бәяләргә өйрәтү

Эш формасы: фронталь, мөстәкыйль, парларда, төркемнәрдә.

Җиһазлау:

1. «Әйләнә-тирәбездә дөнья ” дәреслеге 1 нче кисәк, 2 нче сыйныф (А.А. Плешаков).
2. Компьютер, мультимедиа.
3. Конвертларда тарату материалы;
4. Индивидуаль эшөчен карточкалар.

Планлаштырылган нәтиҗәләр:

Шәхси: хата ясаудан курыкмау, үзбәя кую сәләте булдыру.

Метапредметлы:

Регулятив УУГ: максатка ирешүдә үҗәтлек, авырлыкны җиңүгә әзер булу,авырлыкларны чишү ысулларын эзләүгә ихтыяҗ формалаштыру.

Танып белү УУГ: эшчәнлек барышын һәм нәтиҗәләрен тикшереп һәм бәяләп бару.

Коммуникатив УУГ:проблеманы ачу,аны тормышка ашыру; төркемнәрдә һәм парларда үзара ярдәм итешү.

Сәламәтлек саклау:

Физминуткалар үткәрү. Материалны кабул итү өчен класста уңай шартлар, эмоциональ һәм психологик климат тудыру.

Файлны күчереп алу : https://cloud.mail.ru/public/3MZZ/1sNkYG1fj

Татарстан Республикасы Арча муниципаль районы “Ташкичү төп гомуми белем мәктәбе” муниципаль бюджет гомуми белем учреждениесенең беренче квалификацион категорияле  инглиз теле укытучысы Хуҗиева Айгөл Нурмөхәмәт кызы. Тема: Татар теленең сүзлек запасын тутыру ысуллары. Төрки-татар сүзләре һәм алынмалар (9 нчы сыйныфта уздырылган татар теле дәресе)

Планның презентациясе

Максат: 1.Лексикология бүлеге буенча  белемнәрен камиллләштерү. Төрки-татар сүзләре һәм алынмалар турында белешмә бирү.

2.Килеп чыгышы ягыннан татар теленең сүзлек запасын тутыру ысуллары турында   белемнәрен тирәнәйтү.

3. Татар теленә һәм башка халыклар теленә хөрмәт хисләре тәрбияләү,телләр өйрәнүнең әһәмиятен аңлату, укучыларның сүзлек байлыгын арттыру.

Планлаштырылган нәтиҗәләр:

 Регулятив универсаль уку гамәлләре:

-укытучының күрсәтмәләрен аңлап үти һәм анализлый  белү; дәреснең темасын, максатын формалаштыру; эшчәнлеккә үзбәя  бирә белү,ку эшчәнлеге нәтиҗәләрен контрольгә ала белү.

Танып белү универсаль уку гамәлләре:

-төп мәгълүматны табу, чагыштырып  нәтиҗә ясыйбелү күнекмәләрен формалаштыру.

Коммуникативуниверсальуку гамәлләре:

– мәгълүматны туплау, фикерне төгәлитеп җиткерү;  сыйныфташларыңның фикере белән уртак хезмәттәшлек итә белү.

Ш ә х е с к ә кагылышлы

-укучыларда белемгә омтылыш тәрбияләү.

Предмет нәтиҗәләре :

Тема буенча белемнәрне дөрес куллана белү,  белемнәрне системага салу күнекмәләрен камилләштерү.

Эш формасы: дистанцион укыту (Zoom платформасында үтә), катнаш

Дәрес барышы.

1. Мотивлаштыру-ориентлашу.
2. а) психологик уңай халәт тудыру;

ә) белемнәрне актуальләштерү:

Сүзлекләрнең төрләрен   искә төшерү.

II.Тема белән танышу.

Презентация белән эшләү. (Слайд 3-4)

Килеп чыгышы ягыннан татар теленең сүзлек составы.

Татар телендә төрки-татар сүзләре һәм алынмалар.

Телебезнең сүзлек составы зур тарихи үсешүт кән. Хәзергетелдәгесүзләрүзләренеңбарлыккакилүләре, килепчыгышларыягыннантөрлечорларгакарыйлар. Хәзерге татар әдәбителенеңсүзлек составы бикборынгычорданукяшәпкилгән, төркихалыкларныңбарысыөчендәуртакбулгантөркителгәбарыптоташа. Бөтен төрки телләрдә әйтелеше, язылышы ягыннан аерылып торсалар да, гомумтөрки сүзләрне түбәндәгечә төркемләп карарга мөмкин.

1. Кешенең тән төзелешенә караган сүзләр: баш, аяк, маңгай, каш, күз, кул, сын, арка, теш, бавыр, бугаз, муен, чәч, колак, авыз.
2. Кардәшлек атамалары: ата (әти), ана (әни), бабай, хатын, кыз, апа, ага, олан.
3. Алмашлыклар: мин, без, син, сез, ул, алар, үз, бу.
4. Урын, вакыт төшенчәсен белдерә торган сүзләр:көн, төн, ел, ара, ал, арт, эч, урта, ян.
5. Табигать күренешләре: көн, җир, су, таш, ай, җил, яңгыр, кояш.
6. Хайван, җәнлек, бөҗәк, кош-кортисемнәре: айгыр, аю, арыслан, балык, бүре, кош, үгез, тай, ат, ау, бөркет, елан, этһ.б.
7. Үсемлекисемнәре: агач, каенһ. б.
8. Предметның санын белдерә торганс үзләр; бер, ике, өч, дүрт, ун, егерме, утыз, кырык.
9. Эш, хәрәкәт белдерә торган сүзләр: авыру, яту, тору, яшәү, йоклау, йөрү, килү.
10. Предметның, күренешләрнең сыйфатларын, үзенчәлекләрен белдерүче сүзләр: ак, кара, ал, ач, әче, аз, күп, иске, мәңге, ялгыз, каты, сары, яшел, тере, олы.
11. Тормыш-көнкүреш, ашау-эчү, хезмәт төшенчәләрен белдерә торган сүзләр: алтын, көмеш, тимер, тамга, он, аш, азык, ил.
12. Абстракт төшенчәләрне белдерүче сүзләр: изгелек, көч, исәнлек, бәхет. Бу сүзләр бик борынгы заманнарда барлыкка килеп, төрки телләрнең күбесендә сакланып калганнар.

Татар телендә алынмалар.(Слайд 5)

Бер генә халык та аерым, изоляцияләнеп яши алмаган. Элегрәк башка кабиләләр белән аралашу, соңга таба төрле халыклар, дәүләтләр белән аралашу нәтиҗәсендә татар теленә теге яки бу телдән алынмалар килеп кергән.

Татар әдәби теленә көнчыгыш халыклары белән төрлечә тарихи бәйләнешләргә керү, аралашу җирлегендә һинд, кытай сүзләре (алма, әрдәнә, җиз, сан, тәңре, энҗе, түбән, чан, хан, чәй, җуа, дәү, юан, шан, чын, чирү, дию), монгол теленнән (чаган, нохта, дилбегә, нөкер) сүзләр үтеп керә һәм ныклап урнашып кала.

Татар телендәфин-угортелләреннәнкергәналынмалар да шактый. Мәсәлән, пилмән, бүкән, миләш, морж, поши. Шул ук вакытта инглиз, немец, француз, итальян, грек теленнән кергән алынмалар да телебезне баетып тора.

Татар телендә саны һәм активлыгы белән гарәп, фарсы һәм рус алынмалары аерылып тора. Рус алынмаларының  бер өлеше татар теле әйтелешенә буйсынган: салам, өстәл, бәрән, арыш. Кайберләре нәкъ рус телендәгечә әйтелә һәм языла: самолёт, учреждение; кайберләре татарча әйтелешкә җайланганнар: пальто – пәлтә, квартира- фатир. Тулырак…