Мөгаллим язмалары

                                      Телемне кисәләр телем-телем…

   2020нче елның 5нче феврале минем мәктәптәге хезмәт юлымда кара көнгә әверелде. Шушы көнне мәктәп җитәкчелеге татар теле һәм әдәбиятын укыту программаларын рус теленә тәрҗемә итә башларга кушты. Бу әмер – сыйныф журналына үткәрелгән дәрес темаларын, бирелгән өй эшләрен һәм укучыларның көндәлекләренә язылган өй эшләрен бары рус телендә язарга дигән күрсәтмә белән ныгытылды. Шулай итеп, мин, гомерем буе балаларны татар теле һәм әдәбиятына өйрәткән укытучы,  русчага күчәргә,  хәтта дәрес планнарын да русча яза башларга тиеш булдым. Ата-аналарга кабат ана телен укытуга ризалыкларын белдергән гаризалар яздыру эше башланды…

Телемне кисәләр…Мөгаен, монысы –  татар теленә ясалган соңгы һөҗүм булыр. 2017нче елда Татарстанда узган прокуратура тикшерүе нәтиҗәләре буенча татар телен укыту ихтыярига калдырылган иде. Шәһәр мәктәпләренең барысында дип әйтерлек татар теле сәгатьләре бетерелеп, факультативка әйләнде. Авыл мәктәпләрендә татар теле сәгатьләре күпмедер сакланып калган иде әле. Инде шуны  бетерү эшенә керештеләр. Саф татар авылларында яшәүче балалар туган телләрендә белем алу хокукыннан мәхрүм ителәләр. Менә шулай итеп телемне кисәләр.

Узган атнада авыл гомумбелем бирү мәктәбенең башлангыч сыйныфларында татар телен кыскартып, рус теленә бирделәр. Гомумән, мәктәпләрдә моннан соң  “татар теле” дигән сүзне куллану рөхсәт ителмәячәк. Ул “родной язык” дип йөртелергә тиеш була. Шулай итеп мин “родной язык” укытучысы булып калачакмын. Расписаниеләрдән татар теле дигән сүзне алып ташлау татарлыкны бетерүнең мәкерле алымы, соңгы юлы.  Кемнәр курка, нәрсәдән куркалар? Һич аңлап бетереп булмый. Патша заманында шәһәр бакчаларына “татарларга һәм этләргә керергә ярамый” дигән язулар эленеп торган. Тагын шул заманга калдыкмыни?

Телемне кисәләр телем-телем…Минем туган телем эт көненә төште. Нәкъ шушы ук көнне балалар бакчаларында документ тутыру эшләре бары рус телендә генә булырга тиеш дигән күрсәтмәләр бирелгән.  Европа илләрендә бу хәлгә, гомумән, ышанмыйлар.  Әмма бу чынбарлык, бу куркыныч төш түгел. Илдә көпә-көндез , бөтен дөнья каршында, татар теленә ачыктан ачык геноцид үткәрелә. Рәсәйдә халык саны буенча икенче урында торган татарларның сөйләм теле, әдәби теле юкка чыгарыла.

Бүген татар теле, татар китабы; иртәгә татар җыры, татар биюләре; аннан татар театры, матбугаты, телевидениесе… Болай барса, гасыр уртасына татар теле үле телгә әйләнәчәк.   Кайбер “акыллыбашлар” татар телендә өйдә сөйләшергә кирәк диләр. Телне саклау кирәклеген әйтергә курыккан Шаһгалиләр сүзе бу. Татар телен юкка чыгаруга керткән өлешләре өчен аларга тәре суккан орденнар, медальләр бирелер. Тарих тузаны барысын да каплар.

Татарны бетерү сәясәте Рәсәйдә искиткеч оста уйланылган мәкерле план буенча алып барыла. Паспортта милләт сүзен бетереп яки халык санын алганда татарларны төркемнәргә бүлгәләп кенә татарны бетерә алмадылар.  Ә менә телен бетереп, аны бүтән кавем телендә сөйләшергә мәҗбүр итеп булганлыгы расланды. Моңа күп яктан татарлар үзләре  ярдәм иттеләр.  Теле булмаган халык – ул инде халык түгел. Ул – маңкорт. Җитәкчеләргә дә, депутатларга да татар теле кирәк түгел. Ә бәлки ул халыкка да кирәк түгелдер?.. Шулай булса – бу инде фаҗига. Милләт фаҗигасе.

Татар теленә һөҗүм көчәйгән чорда газеталарда кулына Әлифба китабы тоткан, авызы җеп белән тегелгән кыз сурәте еш пәйда була. Укучы бала телне бетерү сәясәтен әле аңлап та бетермәскә мөмкин. Шәһәр мәктәпләрендәге күп балалар татар теле сәгатьләре бетерелүен шатланып кабул иттеләр. Татар теленә, әдәбиятына кызыксыну тудырып, мәхәббәт тудыра алмаган, юньле укыту программалары, дәреслекләр төзи алмаган галимнәр, методистларның уңышсыз хезмәт нәтиҗәсе бу. Балаларның авызларын җеп белән тегүне күрсәткән рәсемнәргә каршы мин. Ул бала урынында татар язучылары, җырчылары, артистлары булырга тиеш. Биш-ун елдан ул язучыларның китапларын укыр кеше, җырчыларның җырларын тыңлар кеше калмаячак.

Ни өчен шундый төгәллек белән әйтәмме?  2012 елның 19 декабрендә Путин “Россия дәүләт  милли  сәясәте стратегиясе”нә кул куйган иде. Документтан күренгәнчә, Русия дәүләтенең милли сәясәт өлкәсендә төп максаты – гомумрусия ватандашлык бердәмлеген ныгыту  ягъни, «русиян милләте, русияле милләт» булып берләшү тора.  Русиянең урыс булмаган халыклары   урыс милләте, урыс мәдәнияте, урыс аңы (коды), урыс теле тирәсендә укмашырга һәм нәтиҗәдә бердәм бер милләт –  россиян милләтен тәшкил итәргә тиеш булалар. Планның срогы 2025нче ел. Димәк,татар милләтенә яшәп калу өчен биш ел вакыт калган… Бу планны тулы институтлар тормышка ашыра, аның өчен миллион сумнар тотыла. Срок якынлашкан саен эшләнгән эшләр күбрәк тикшереләчәк, рус булмаган халыкларга һөҗүм көчәйгәннән көчәячәк. Бүгенге прокуратура тикшерүләре мәктәпләрдә татар теле тулысынча бетерелгәнче алып барылачак.

Телемне кисәләр. Татар китапларын русчага тәрҗемә ителгән булса гына бастырачаклар. Шушыңа охшаган  фикер инде берничә ел элек зур трибуналардан яңгыраган иде. Ялгышмасам, Татарстан Мәдәният министрлыгының февраль башында  (2017нче ел) узган коллегиясе утырышында рус телендә чыгыш ясаган министр  мәктәпләрдә татар әдәбиятын урыс телендә укыта башларга чакырды! Аның сүзләренә хилафлык килмәсен өчен сүзләрен русча китерәм:  “Учитывая многочисленные обращения родителей о сложности изучения русскоязычными учениками татарской литературы на языке оригинала, мы считаем возможным часть татарской классики давать детям в переводе”.

Күрәсезме, татарлар ничек булдыра!  Юкса, моңарчы бер генә халыкның да мәгариф тарихында мондый вәхшилекнең булганы юк иде әле. Патша заманында да гимназияләрдә хәтта үле тел булган латин, борынгы юнан әдәбиятларын оригиналда укыганнар. Немец-фашистлар үзләре басып алган җирләрдә халыкның телен бетермәгәннәр, шул җирле телдә аралашырга тырышканнар. Сатлык морзалар язмышы тагын кабатлана. Мәскәү абзыйлары татар теленә чабыласы балтаны менә шулай татарларның үзләренә тоттыралар…

Рус империясендә ни өчен татар теленнән шулкадәр курыкканнарын аңлап бетереп булмый. Руслар барыбер хакимлек итүче милләткә әверелә алмаячаклар. Бүгенге коррупция, фәхеш, ялган, хәерчелеккә баткан милләт башка милләтләргә   юл күрсәтүче, әйдәп баручы үрнәк халык була алмый. Ут һәм кылыч аша үткән, чукындырган чагында да иманын сатмаган татар халкына Аллаһы тәгалә империячел һөҗүмнәрдән саклану юлын табарга булышыр әле.

                                                                                                                                    Фәрит Вафин

Башың һәм кулың эшләсә… акча үзе килә.

Авылда акча эшләп була.Соңгы елларда авылда яшәүче кешеләрнең күбесе өйләрендә нәрсә дә булса җитештерү белән шөгыльләнә башладылар. Кайберәүләр, бәлки, аларны акчалары җитмәүдән шундый эшкә керешкәннәр дип уйлый торгандыр. Анысын да кире кагып булмый. Әмма чынлыкта төп сәбәп – кешеләрдә эшмәкәрлек инстинкты уянуда.

Революциягә кадәр татар авылларында  хезмәт кайнап торган. Һәр йорт, һәр хуҗалык үзенә кирәкле ризыкны үзе җитештергән. Ә совет системасы кешеләрдәге үзеңә эшләү, өстәмә акча эшләү дигән теләкләрне юкка чыгарган иде. Шуның белән ул халыкны ялкаулыкта-хөрәсәнлектә  яшәргә өйрәтте:  өстәмә керем турындагы уйлар тыелды, андый фикерләр капитализм калдыгына тиңләнде. Бәхеткә, бу режим җимерелде. Аңа алмашка ирекле базар килде. Дөрес, Россиядә ул алга киткән Европа илләрендәге шикелле  була алмады. Бөтен авырлыгы гади халык җилкәсенә төште. Нигездә, хакимияттәгеләр, илнең бөтен байлыгын үзара бүлешеп бетерделәр.  Безнең авыл фермасы гына  да “Вамин” талавыннан соң  5-6 хуҗа кулына күчте. Килгән берсе нәрсә эләктерә ала, шуны эләктереп  китте. Авыл халкы эшсез дә, акчасыз да калды.

Авылда акча мәсьәләсе соңгы елларда җанлана башлады, анда яшәгән халык үзен-үзе кайгыртырга кереште. Кешенең кыюлыгы һәм акылы җитеп, үз тауарын үзе сатып акча эшли алса, хәзерге заманда аның баерга мөмкинчелеге бар. Авыл кешесе менә шуны аңлады. Билгеле, сүз череп баю турында бармый. Азмы-күпме тормышын алып барырлык, хуҗалыгын ныгытырлык һәм кешечә яшәрлек акча эшләү турында бара. Шушы максаттан авылда яшәүчеләр бүген нинди эшләр белән шөгыльләнәләр соң?

Авылда акча эшләүнең беренче юлы.Җәй буе иван чәй җыеп, аны киптереп-эшкәртеп, чәй ясыйлар. Һәм аны шәһәргә алып барып саталар. Ул чәйне эчкән кеше бүтән кибет чәен алып эчә алмый. Җиләк өлгергән чакта каен, җир җиләге җыеп, алтмышар мең эшләүчеләр  бар. Гөмбә тозлап сатучыларның да керемнәре шуннан ким булмыйдыр дип беләм.

Мунча минлекләре ясап, хәтта Себергә кадәр озаталар. Имән минлекләрне анда кулга да тидермичә алып бетерәләр ди. Тракторлы кешеләр бакча сукалый, бәрәңге утырта, төбенә өя, рәт арасын эшкәртә һәм көз көне үзе үк алып та бирә. Шулай итеп ул бакчага 4-5 тапкыр кереп чыга. Һәр керүе 400-600 сум акча китерә. Болары күзгә күренеп торган сезонлы эшләр. Андый эшләр даими акча чыганагы булып тормыйлар. Шуңа күрә кешеләр кышын да, җәен дә табыш китерә торган хезмәт төрләрен сайларга тырышалар.

Авылда акча эшләүнең тагын бер юлы.Менә, мәсәлән, өйдә пироглар пешереп сату шуңа керә. Дөрес, бу тәмлүшкәләр нинди санитария-гигиена шартларында пешәләрдер, анысын без белмибез. Әмма алар кибетләргә куелып, бик әйбәт сатылалар. Шулай булгач, бу уңган хуҗабикәләр ел әйләнәсе акчага тилмермиләр дигән сүз. Агач эшенә тотынган кешеләр дә байтак. Бездә мин белгәне генә шундый 6-7 кеше бар. Болар кыйммәтле зур станоклар алып куеп, такта яралар, эшкәртәләр. Кирәкле үлчәмнәрдә кисеп, шомартып бирәләр. Халыкка да җайлы, үзләренә дә күпме акча керә.

Тагын тәрәзә йөзлекләре, рамнар, ишекләр, төрле урындыклар, өстәлләр ясап ятучылар да байтак. Калайдан су баклары, комганнар эшләүчеләр үз һөнәрләре белән кәсеп итәләр. Саный китсәң, бүгенге көндә һәр авылда дип әйтерлек мондый эшләр белән шөгыльләнүчеләрне байтак санарга, дистәләгән мисаллар китерергә мөмкин. Хәтта аларның һәрберсе турында үзләренең эш тәҗрибәләрен яктырткан  зур-зур мәкаләләр язарга була. Бу кешеләрне мин акчага багынган, тиенләп акчасын саный торган адәмнәр дип әйтмәс идем. Нәкъ менә шундый кешеләр авылны үстерү, авылны матурайту турында да кайгырталар.

Авылда үз эшеңне ачып, шуның белән шөгыльләнүнең бик күп өстенлекләре бар. Моның өчен артык зур финанс чыгымнары кирәк түгел. Баш белән уйлап, кул белән эшли белергә генә кирәк. Зур бизнесменнар да кайчандыр үз эшләрен вак нәрсәләрдән башлаганнар. Яхшы заманнар килер, икътисад уңай якка үзгәрер  дип көтеп утырудан файда юк.

Халык кешенең уңышын акча белән бәяләүгә күнеккән. Ләкин Роберт Кийосаки дигән танылган бизнесмен фикеренчә: “Байлык – ул кешенең эшләмичә дә яхшы тормышта яшәү вакыты”. Чыннан да, берәү аена 18 000 сумга да бик әйбәт яшәргә мөмкин. Ә икенче берәүгә 100 000 дә җитмәскә мөмкин. Керемнәре чыгымнарыннан күбрәк булган кеше бай була. Логика бик гади: әгәр сез айга йөз мең эшәп, йөз ун мең туздырсагыз, тиздән урта катлауга әйләнәсез, аннан инде ярлылар  рәтенә төшәчәксез.

Лотереяга миллион сумнар отып, шуны юкка-барга туздырып, ахырдан бурычка баткан кешеләр турында мисаллар җитәрлек. Ни өчен шулай килеп чыга? Чөнки кеше акча белән идарә итә белми. Хәзерге миллионерлар  “байлык – фикерләү сәләте ул”, дип бик дөрес әйтәләр. Әгәр түбәндәге 5 кагыйдә үтәлсә, кешенең беркайчан акчасы бетмәячәк.

1. Акчаны җыярга кирәк. Сезнең финанс хәлегез үзегездән башка берәүгә дә кирәк түгел. Эштәге җитәкчегез дә, пенсия фонды да, туганнарыгыз, хәтта ирегез яки хатыныгыз да сезнең акча өчен җавап бирми. Җай чыкканын көтеп тормагыз. Хәзердән, нәкъ менә бүгеннән башлагыз. Булган акчагызның һич югы 10-20%ын тотмаска дип, ераграк яшереп куегыз. Моны ай саен даими эшләгез һәм гадәткә кертегез.
2. Дөрес инвестиция эшенә өйрәнегез. Инфляция турында онытмагыз. Ул даими кабатланып тора. Шуның өчен акчаны банкта яки оекта саклау дөрес түгел. Күчемсез милеккә кертү дә куркыныч. Чөнки аның бәясе төшәргә мөмкин. Иң дөрес вариант: җыелган акчага валюта, акцияләр алу яки кыйммәтле металларга алыштыру. Алтынның бәясе беркайчан төшмәячәк.
3. Финанс киңәше бирүчеләргә мөрәҗәгать итмәгез. Алар белән акчагызны ишәйтә алуыгыз бик икеле, ә менә югалтуыгыз, һичшиксез, булырга мөмкин. Финанс инструментларын үзегез өйрәнегез. Хәзер аның өчен интернетта мөмкинлекләр җитәрлек.
4. Финанс пирамидалары, МЛМ кебек кызыктыргыч нәрсәләр янына якын килмәгез. Аларның тиз һәм зур акча эшләү турындагы вәгъдәләре ялган һәм алдауга корылган. Анда өстәге оештыручылар гына баерга мөмкин.
5. Бүген интернет – мошенниклар мыжгып торган иң күп акча югалту урыны. 1-2 көндә миллионнар эшли башлыйсыз дигән белдерүләргә ышанып, кая да булса акчагызны күчерсәгез яки өйрәнү өчен тренинглар сатып алсагыз, ярык тагарак янында утырып калачаксыз. Үзегез уйлап карагыз: әйтик, мәсәлән, Саратов шәһәрендә яшәүче бер алдар инфочегәнгә сезнең авылдагы Ибраһим абзыйның акча эшләве ни пычагыма кирәк, ди?!..

Иң ышанычлы акча эшләү юлы – син үзең. Үз акылың һәм үз көчең. Әйдәгез, бергәләп авыл кешесенең акча эшли алу юлларын карап үтик әле. Хатын-кызлар өчен кулай булган бизнес төрләреннән башлыйк.

  Үлән чәе ясап сату бизнесы

  Бу авыр физик хезмәт таләп итми торган даими акча чыганагы. Чөнки чәйне безнең илдә бөтен кеше һәм бик күп эчә. Чәйгә сорау беркайчан бетмәячәк. Өстәвенә кибет чәйләренең чын чәй булмавын  инде халык күптән белеп бетерде. Шуңа күрә үлән чәйләренә күчеп баручыларның саны артканнан-арта. Кибеттән чәй алмаучы кешеләрне мин үзем дә беләм. Чәй бизнесы ачу артык зур чыгымнар таләп итми. Үләннәрне үзең җыясың. Мелисса, ромашка, бөтнек, календула, меңъяфрак, иван-чәй кебек үләннәр урман буйларында, болыннарда шаулап үсәләр. Кура җиләге, җир җиләге, каен җиләге, карлыган ишеләрен дә тилмереп эзләп йөрисе юк.

Еракка барып җыярга иренсәң, үз бакчаңда үстерергә мөмкин. Җыйган үләннәрнең хуш исе һәм файдалы сыйфатлары югалмасын өчен аларны бик әйбәтләп киптерергә кирәк. 20-30 литрлы киптергечләрнең бәяләре 5-7 мең тора. Алар 12 сәгать эчендә 5 килограмм җиләк, 7 килограмм яфрак киптерә ала. Чимал әзер булганнан соң тәмле чәй ясауның берничә рецептын аласың. Рецепт буенча яфракларны кушасың да, тәмен татып карату өчен туганнарыңны яки күршеләреңне чакырып, чәйне эчертеп карыйсың. Шуннан сатып алучыларны гына табасы кала. Анысы шәһәр җирендә буа буарлык. Билгеле, әзер чәйне матур итеп төрергә, нинди үләннәрдән ясалганлыгын күрсәтеп этикетка беркетергә кирәк. Әзер пакетлар кибетләрдә бар, этикетканы матур итеп төсле рәсемнәр белән компьютерда үзең ясарга була.

Шуннан социаль челтәрдәге битләреңә чәй сатуың турында реклама урнаштырасың. Ләкин бу очракта мин, рекламадан бигрәк, “сарафан радиосы” әйбәтрәк эшләр дип уйлыйм. Шәһәрдәге туганнарыгызның күршеләре мондый чәй турында белеп алсалар, үзләре соратып алачаклар. Тиздән сезнең чәй турында күршеләрнең күршеләре, аларның туганнары белеп бетерәчәк. Чәегез җитмәскә дә мөмкин. Шуннан киләсе җәйдә инде үләннәрне тагын да күбрәк җыеп, тагын да күбрәк акча эшләячәксез. Күпме кеше сезнең шифалы чәегезне эчеп ләззәтләнәчәк, күпме кешегә аның файдасы тиячәк. Үзегезнең дә байлык турында фикерләрегез тупланачак. Ә ул фикерләр менә мондыйрак булырга мөмкин дип фаразлыйм.

1. Мин үз тормышымны үзем төзим. Бай кеше белә: нинди адым ясавы аның бары үзеннән тора. Акча бар, аңа юлны таба белергә генә кирәк. Ә ярлы кеше акчасы булмауда һаман кемнедер сүгә, хөкүмәтне гаепли. Акча табуда җаваплылыкны берәүгә дә йөкләмәскә, ә ныклап үз кулыңа алырга кирәк.
2. Иң дөресе – оттырмау. Хәлиткеч мизгелдә бай кеше ничек отарга икән дип, ә ярлы кеше ничек оттырмаска икән дип уйлый. Һәм шуның белән алдан ук үзен хәерчелек диварына сылап куя. Шуңа күрә үз алдыңа байлыгыңны саклау түгел, ә булган байлыгыңны арттыру максаты куярга кирәк.
3. “Теләк” һәм “омтылыш” арасындагы аермалык. Байларның уңыш сере шунда – алар бай булырга омтыла. Ә ярлылар исә бай булырга телиләр генә. Омтылырга, хәрәкәт итәргә кирәк. Теләк күпме генә көчле булмасын, хәрәкәттән башка бернинди нәтиҗә булмаячак.
4. Уйларны киңәйтү. Миллионерлар масштаблы уйлый. Алар һәр адымнарының вакытын һәм күләмен алдан билгеләп куялар. Ә акчасызлар “иртәгә”, “аннан соң” дияргә яраталар. Бер ел, ике елдан соң эшләнәсе әйберләр, алардан керәсе акчалар турында уйлаудан курыкмагыз.
5. Бай кешеләрнең беркайчан да каршылыкларга исләре китми. Ярлылар һәр каршылыктан курка, аны зур мәсьәләгә әйләндерә. Каршылыклар турында уйлау депрессиягә китерә. Килеп туган проблема һәм хаталарны киртә итеп түгел, ә тәҗрибә туплау итеп кабул итәргә кирәк.
6. Баюга чикләр юк. Эшләре уңышлы барган кешеләр үз бәяләрен беләләр. Әмма алар бервакытта да ирешкәннәре белән чикләнеп калмыйлар. Ярлы исә беренче уңышыннан соң ук тукталып кала һәм тыныч кына гадәтләнгән хезмәтен башкаруны хуп күрә.

Гади чәй бизнесына керешкән кешенең генә түгел, ә гомумән, берәр төрле бизнеска тотынган кешеләрнең фикерләре дә менә шулайрак булырга мөмкинлеген. Әгәр аның уйлары шушы эзлеклелектә бара икән, берничә елдан ул яхшы чит ил машинасында йөри башлар, ике катлы йорт салып куяр. Ә аның эшен читтән күзәтеп торган көнчел күршесе сукрана-сукрана урамда җәяү йөрүен дәвам итәчәк.

Бәйләгән әйберләр сату бизнесы

Хатын-кызларның күбесе бәйләү эшенә хирыс. Аларның күбесе шуның белән буш вакытларын үткәрә, нервыларын тынычландыра, оныкларына ярдәм итеп оекбашлар, башлыклар  бәйли. Теләгәндә бу һөнәрне бизнеска үстереп җибәрергә мөмкин. Әмма теләсә нәрсә бәйләп утырудан файда юк. Сатып була торган әйберләргә тотынырга кирәк.

Моның өчен беренче чиратта клиентлар табарга кирәк. Иң элек берәр бәйләгән әйберегезне күп кеше күрерлек итәргә кирәк. Әйтик, оныгыгыз мәктәптә укый ди. Аңа бөтен кеше сокланырлык башлык, шарф я бияләйләр бәйләп киертегез. Мәктәптәге бөтен балалар, укытучылар, ата-аналар “аһ!” итәрлек булсын. Моны кем бәйләве белән кызыксыначаклар  һәм, әлбәттә, сезгә чыгачаклар. Беренче заказ әзер дигән сүз!

Бәйләү өчен җепнең сыйфатлысын, матурларын сатып алырга кирәк. Берьюлы күп алсагыз, арзангарак төшәчәк. Калганы өчен инструкция язып тормыйм. Ул үзе зур бер язма булачак. ВКонтактеда минем “Без.Bez.Бизнес” төркеме бар. Ул нәкъ менә шул авылда яшәүчеләрне бизнес төрләренә өйрәтү өчен эшләнгән. Анда болар һәм башкалар турында тәфсилләбрәк укырга мөмкин.

Вареньелар эшләп сату бизнесы

Рәсәйдә чәй эчкән кешеләр күп булган шикелле, варенье ашаучылар да бик күп. Тәмле һәм витаминлы варенье эшләп сату шулай ук зур чыгымнар сорамый. Бакчасында күпләп җиләк-җимеш үстерүчеләргә ул бөтенләй очсызга чыгачак. Писүкнең бәясе коточкыч түгел, төшкәннән-төшә бара. Банка белән капкачлар сатып алу да мәшәкатьле эш түгел. Варенье кайнатып сату хәзерге заманда зур табыш китерәчәк. Чөнки кешеләр сыйфатлы һәм чын табигый чималдан ясалган  ризыклар сатып алуны хуп күрәләр. Иске яки уникаль рецептлар буенча эшләнгән экологик чиста вареньелар әйбәт сатылачак.

Авылда акча эшләүнең беренче уңышы – яхшы сыйфатлы тауар җитештерү. Икенчесе – банкага үзегез ясаган матур этикетка ябыштыру. Анда вареньеның нәрсәләрдән эшләнгән булуы, җимешнең кайдан һәм кайчан җыелуы, эшләгән урынның адресы язылган булырга тиеш. Үзегезнең бакча фонында төшкән фотогызны куйсагыз сату күләме һичшиксез 20-30%ка артачак. Этикетканы үзегез эшли белмәсәгез, берәр компьютер белән дус булган кешедән эшләтеп ала аласыз. Этикеткасыз тауар үз бәясен 40-50%ка төшерә, шуны онытмагыз. Реклама – бизнеска уңыш китерүче өченче адым. Район газеталарына, радиога белдерүләр бирергә була. Социаль челтәрләрдә вареньегыз турында тәфсилләп язылган постлар урнаштырыгыз. Билгеле, беренче елны ук уңышыгыз ул кадәр зур булмаска да мөмкин. Әмма эшне яратып һәм белеп оештырганда варенье бизнесы үсә, киңәя торган бизнес.

Авылда акча эшләү турындагы язмамның азагында “Рәсәйдә хатын-кызлар байлыкка һәм уңышка ирешә аламы?” дигән сорауга җавап бирәсем килә. Бик күп бизнес ледиларның эш тәҗрибәсен, характерын, уй-фикерләрен өйрәнгән психологлар бу сорауга менә болайрак җавап бирәләр.

       1.Һәртөрле ситуациядә чын хатын-кыз булып калырга кирәк. Ирләр ирдәүкә хатыннардан читтәрәк                 йөрергә тырышалар. Аларга тупас һәм тәрбиясез ханымнар охшамый. Эчтән нык, тыштан йомшак булыгыз.

2. Хатын-кыз хәйләкәрлеген эшкә җигегез. Ирләр янында кыланчыклан, киңәш яки ярдәм сораган бул. Ирләр моны бик ярата һәм, шулай итеп, сез алар коллективының алыштыргызыз кешесенә әйләнерсез.
3. Ирләрдән өйрән. Гомер гомергә бизнеста һәм сәясәттә төп юлны ирләр салган. Шуңа күрә бизнес серләренә алардан өйрәнергә кирәк. Иң җаваплы карарлар кабул иткәндә ирләрчә уйлагыз. Исәп-хисап эшләре һәм цифрлар белән даими шөгыльләнегез һәм сөйләмегездә аларны еш кулланыгыз.
4. Хатын-кыз үзенә ышанычлы партнер табарга тиеш. “Уңышка ирешкән ир артында акыллы хатын тора” дигән гыйбарәне онытырга ярамый. Хатын-кызларның ирләр белән берләшкән бизнеслары уңышлы бара. Әмма бу берләшү сезнең файдага булырга тиеш. Ирләрнең байлыгын эләктерү өчен генә алар белән романнар корыштыру, мәхәббәт уеннары оештыру сезгә файда китермәячәк.
5. Үзегезне, кешеләрне һәм тормышны яратыгыз. Байлыкка һәм уңышка ирешү өчен үзегезнең табигать тарафыннан бирелгән төп вазыйфагыз – ана булуыгыз турында онытмагыз. Әгәр үзеңне һәм тирә-юньдәгеләрне яратмасаң, үз балаларыңны, оныкларыңны ничек яратып була? Шуңа күрә үзеңне һөнәри яктан һәм рухи яктан даими үстерү турында уйла. Бары камил сыйфатларга ия кеше генә башкалар йөрәген яуларга сәләтле. Һәм шуңа алмашка яхшы табыш ала ала.

Бүген авылда эш булмаудан иң күп тилмерүчеләр – хатын-кызлар. Ирләр шәһәргә китеп яки шабашкаларда йөреп азмы-күпме акча табарга мөмкиннәр. Ә хатын-кыз өй тирәсендәге эшләр белән генә юнәтә ала. Шуңа күрә дә бу мәкаләдә сүз күбрәк хатын-кызларның акча табу юллары турында барды. Билгеле, монда сөйләнмәгән эш төрләре дә җитәрлек. Мәсәлән, минем балдыз Казанда массаж ясауга укып, Сертификат алды һәм тирә-күрше авылларда массаж ясап йөри. Бик яраталар үзен.

Авылда акча эшләү максатыннан әле күптән түгел генә балаларны туган көннәре белән котлап йөрүчеләр барлыкка килгән дип ишеттем. Үзем күрмәдем, ишеттем генә. Махсус киемнәргә киенгән берничә кеше әти-әниләренең алдан бирелгән заказы буенча баланың өенә килеп, аны котлый, бүләкләр бирә. Балага да күңелле, үзләре дә акча эшли. Саный китсәң, үз һөнәре белән кәсеп итүчеләр күп инде алар. Тегүчеләр, аяк киеме төзәтүчеләр, кәрҗин үрүчеләр, Төркия тауарлары сатып йөрүчеләр, фотога төшерүчеләр, туйлар алып баручылар машина ремонтлаучылар. Әле күптән түгел генә авылда икенче шиномонтаж һәм машина юу ноктасы ачылды. Ике тапкыр юдырып алдым. Хәйран әйбәт эшлиләр егетләр.

Авылда акча эшли алның юлларын карап үттек.Менә шулай, хөрмәтле укучым. Эшләргә уйлаган тырыш кешеләр өчен авыл һич кенә дә беткән урын түгел. Кем әйтмешли, акча аяк астында. Күреп ала белергә генә кирәк.

Ярлымы син, әллә хәерчеме? дигән темага бер мәкалә.

                                    Фәрит Вафин

Максат:   1) Урманнарның  кешелек  тормышындагы әһәмиятен күрсәтү, табигатькә карата  аңлы караш тәрбияләү.

УУГ:  1) Табигать серләрен эзләнүләр аша аңларга өйрәтү;

2)  Күзәтүчәнлекне, үз фикереңне җиткерә алу, чагыштыра белү күнекмәләрен үстерү.

3)  Туган як табигатенә сакчыл караш,  экологик  культура, табигатькә гуманлы мөнәсәбәт, тереклек өчен җаваплылык хисе тәрбияләү;

4)табигать кочагында үз-үзеңне дөрес тоту кагыйдәләрен искә төшерү.

Җиһазлау: презентация, компьютер,табышмаклар, экологик ситуация, проект эше өчен рәсемнәр, кыңгырау, җырлар.

Дәрес барышы.

1. Оештыру өлеше

Психологик уңай халәт тудыру.

Бик үзенчәлекле серле утрауда яшәүчеләр бер-берләренә һәрчак яхшылык бүләк иткәннәр.

-Ә ничек дисезме? Бик гади. Алар кул бирешкәндә, уч төпләре очрашуга, аннан нәни генә очкын-кечкенә кояшчык кабынган. Ул бик нәни булганлыктан кулларын пешермәгән, ә уч төпләрен     җылытып кына торган.

– Хәзер сез дә янәшәгездәге  иптәшегез белән җылылык бүләк итешегез әле.

– Җылылык тоясызмы? 

1. Проблема тудыру.

• Укучылар! Без бүген сезнең белән табигатькә сәяхәткә  чыгарбыз. Ә кая баруыбызны сезгә әйтеләчәк табышмакның җавабыннан белерсез. Слайд 1

Кат-кат үсемлекле,

Аллы-гөлле чәчәкле,

Эре кызыл җиләкле,

Баллы-майлы гөмбәле,

Чут – чут  сайраучы кошлы,

Төрле-төрле җәнлекле,

Кешегә файда бирүче,

Һаваны чистартучы,

Ул нәрсә?

• Әйе, балалар, бу – урман. Слайд2.

Димәк, укучылар безнең дәрес темасы нәрсә турында булыр? (балаларның җавабы)

Тема: Урман – безнең байлыгыбыз. Слайд3

• Ниндидер хәбәр килде. Кемнән икән? Тыңлыйбызмы?
• (аудио СМС хәбәрне тыңлау)
• Балалар, безгә урман хуҗасы хат җибәргән бит әле. Әйдәгез, хатны тыңлап  карыйк.(тыңлыйлар)

Исәнмесез балалар!

Бик зур кайгы төште башыма. Кояшны болытлар каплады. Урманым караңгыланды, бөтен дөнья ямьсезләнде. Кошларым, җәнлекләрем качып бетте, аланнарымда үләннәр дә үсми башлады. Шәфкатьле, миһербанлы балалар булсагыз, ярдәм итегез миңа.

(Урман хуҗасы).

• -Ягез укучылар, нишлибез? Кешене тудырган, туендырган, сусаганда су, суларга һава биргән табигать бүген бездән ярдәм көтә. Балалар, сез ярдәм итәргә әзерме? Әйдәгез алайса, юлга кузгалыйк!

– Укучылыр, ә урманга нәрсә белән барырбыз? Тулырак…

Риза Фәхреддиннең хезмәтләрен сыйныф җитәкчесе эшчәнлегендә файдалану

Хәзерге “ата улны, ана кызны белми торган” катлаулы чорда яшь буынга белем һәм тәрбия бирү көннән көн авырая бара. Әти – әнисе “балам бернәрсәдә дә кытлык кичермәсен, теләгәнен ашасын, кисен, башкалар алдында ким – хур булып йөрмәсен” дип көне – төне акча артыннан чапкан вакытта баласы урам йогынтысына күбрәк бирелә бара.

  Ә анда наркомания, токсикомания, җинаятьчелек, эшсезлек, бер – береңне хөрмәт итмәү, олылырны санламау чәчәк ата. Ата – бабадан килгән бер – береңә ярдәм итү, үзеңне генә түгел җәмгыятьнең һәр кешесен хөрмәт итү, ярдәмчеллек, намуслылык, алдамау кебек сыйфатлар онытыла башлады. Шушы катлаулы чорда яшь буында гомүмкешелек сыйфатларын саклап калу мәктәпкә, укытучы – тәрбиячегә, сыйныф җитәкчесенә йөкләнә.

Мине шәхсән, сыйныф җитәкчесе буларак бу проблемалар бик борчый, аларны чишү, кисәтү максатында укучыларым белән эшләү тәҗрибәм белән сезнең белән дә уртаклашасым килә. Әлбәттә эшне Р.Фәхреддиннең үгет нәсихәтләренә таянып башкару нәтиҗәле дип саным Чөнки ул гомерен халыкка хезмәт итүгә багышлаган галим, әдип, педагог, тарихчы, күренекле дин эшлеклесе буларак дөрес тәрбия бирү юлын кайгырта, укыту – тәрбия процессының никадәр җаваплы икәнен ассызыклап, укытучыга да киңәш бирә: “Укытучы булсагыз, шәкертләрне кагыйдә буенча тәрбия итегез. Холыкларын гүзәлләндерегез, хәлләренә яраклы гыйлемнәрне өйрәтегез, гомерләрен әрәм итмәгез, шәкертләр өчен җаваплы булачак кешеләренә иң беренче дәрәҗәдә булганнары – мөгалимнәр белән мөдәррисләр икәнлеген онытмагыз”,- ди. [3:28] ”Бала чакта алынган тәрбияне соңыннан бөтен дөнья халкы да төзәтә алмас”, ди.

      Риза Фәхреддиннең тәрбия бирүгә багышланган бик күп хезмәтләрен һәр мөгалим үз эшендә куллана. Аның “Шәекертлек әдәбе” исемле китабында әхлакый, рухи, эстетик һәм этик тәрбия турында белешмә, киләчәк һөнәр сайлауда киңәшләр бирелә, дуслар сайлаганда ялгышмаска һәм ялкау иптәшләр белән аралашмаска киңәш ителә, боларга бөек кешеләрнең тормышыннан гыйбрәтле мисаллар күп китерелә. Галим күркәм холыкны бар нәрсәдән дә өстен саный һәм көчле, үткен коралга тиңли.

  Аның фикеренчә: “…Таш йөрәкләр, кара күңелләр – күркәм холык хозурында йомшарырлар, итагать кылырлар. Дошман һәм дусны ризалату өчен күркәм холыктан үткен корал юктыр…”. Гүзәл холыкның бар нәрсәгә дә ачкыч булуын күрсәтеп, фикерен дәвам итеп, болай ди: “…Киләчәк гомерләрегездә, кирәк – олы галим, кирәк – сәүдәгәр, кирәк – башка әлхасыйль, теләсәгез кем булсагыз да булыгыз, ләкин гүзәл холыктан бер карыш та читкә чыкмагыз!.. Гөзәл холык белән аз гыйлем дә – күп, кыска гомер дә – озын булыр”[8].

    Риза Фәхретдиннең “Тәрбияле бала” әсәрендә бирелгән нәсихәтләренә таянып балаларда әти-әнигә карата ихтирам, хөрмәт, олылау, ярату сыйфатлары тәрбияләү, үзара аралашу нормаларына өйрәтү эше башкарыла. Бу хезмәтендә галим: “Хезмәт күрсәткән кешеләр һәрвакыт хөрмәттә булырлар вә якын күрелерләр, моны исә үзегез дә сизәсездер. Хәлбуки сезнең ата -аналарыгыз сезгә иң авыр вә мәшәкатьле хезмәтләрен иттеләр вә һаман да итәләр. Һәрвакыт сезне кайгартып, сезнең бәхетегез өчен тырышалар вә һәрвакыт сезнең өчен Аллаһы Тәгаләгә ялваралар вә дога кылалар.

  Моның өчен һәрникадәр аларның хезмәтләренә карышмавыгыз вә мәшәкатьләренең хакын үтәвегез мөмкин булмаса да – һаман аларга ихлас белән хезмәт итүче вә аларга хөрмәт белән күрсәтүче булыгыз. Бәдәнегез үсеп, көч кергәч тә, кулларыгыздан килгән эшләрдә ата вә аналарыгызга ярдәм итүче булыгыз, бәлки шәфкать вә хезмәтләрегезне тагын да арттырыгыз, алар исә сезнең яшь вакытларыгызда вә иң зәгыйфь булган көнегездә тәрбияләп сезне үстергәннәр. Бер көн җитәр, сез дә ата булырсыз, шул көндә балаларыгыз хөрмәтегезне сакламасалар, риза була белерсезме?”,- ди [2].

   Риза Фәхреддиннең ата-аналар җыелышларында : “…рәхәт гомер кичерү нияте белән асрап үстергән баласыннан усал мөгамәлә күргән ата-ана өчен баласының дөньяда яшәвендә нинди файда булыр? …мондый хәсрәтләргә күп вакытта ата вә аналар үзләре сәбәпче булалардыр, ягъни тәрбия биреләчәк бер вакытта балаларына тиешле тәрбия бирмичә, җиңелгә санаулары – мондый нәрсәләргә сәбәп булыр, дигән сүзләрен исәпкә алып, “Тәрбияле ана”, “Тәрбияле ата” кебек хезмәтләреннән файдаланып чыгышлар, презентацияләр, киңәш – китапчыклар ясыйм, ата – бала мөнәсәбәтләрендә килеп чыккан киеренкелекләрне чишү юлларын, аңлашуның әһәмиятен төшендерүдә кулланам.

   Риза Фәхреддиннең   әдәп – әхлак тематикасына оештырылган тәрбия сәгатьләрендә  шушы сүзләрен мисал итеп алам: “Әдәпле кеше башкалар белән яхшы яшәр, олыларны хөрмәт итәр, кешеләргә рәхим – шәфкать күрсәтер. Андый кеше үзен түбәнәйтә торган хәрәкәтләрдән ерак торыр.”,  “Адәм баласы үзен – үзе тәрбияләргә һәм камилләштерегә тиеш, буй җиткән һәр кеше үзен – үзе тәрбияли ала”. Аларга таянып ялган һәм хәйлә, гайбәт сөйләү, кеше ялганлау, урлау, хәмер эчү, отышлы уеннар уйнау, тәкәбберлек, хөсет һәм көнчелек кебек сыйфатларны кире кагырга, начар гадәтләрне үзләрендә булдырмас өчен  үзләре үк тырышырга, һәрвакыт истә тотып яшәргә, ныклы ихтияр көченә ия булырга кирәклеген аңлатам.

Укучыларыбызның киләчәк тормыш юлын, үз мөмкинлекләренә һәм теләкләренә, тормыш таләбенә туры килә торган һөнәр сайлауга җирлекне 5 нче сыйныфка килү белән дә башлыйм, бу эштә дә әлбәттә Риза Фәхреддиннең хезмәтләре, “Һөнәр һәм һөнәрлек әдәпләре” ярдәмгә килә. Ул: “Һич нәрсәсе юк адәм фәкырь түгел, бәлки һөнәре һәм тырышлыгы юк адәм фәкырьдер… Дөньяда маңгай тире агызып вә кул көче сарыф кылынып табылган икмәк кадәр ләззәтле икмәк булмас”,- ди. Олы педагог яшь буынның милли аңын һәм культура дәрәҗәсен үстерүне алгы планга куя. Аның нәсихәтләре укучыларны олы тормыш юлына әзерли, китапларында бозык эшләрдән тыелырга, яхшы эшләр генә кылырга өйрәтә.

    Риза Фәхреддин – чын мәгүнәсендә олуг педагог. Аның халык педагогикасына, яшәеш тәҗрибәсенә, ислам диненә нигезләнгән тәрбия китаплары укучыларыбызны әхлаклы итүдә инде гасырлар буе дәреслек, тәрбия әсбабы, академия вазыфасын үтәп килә. Аның: “Тәрбиясе булмаган җирдә гүзәл ашлык җитешмәгән кебек, тиешле тәрбия бирелмәгәнлектән, гүзәл кеше дә җитешмәс. Мондый тәрбия иң кирәкле бер эш булачактыр”, – дигән сүзләрен һәр педагог үзенә девиз итеп алса иде. Без Р. Фәхреддиннең тәрбия дәресләрен буыннан – буынга дәвам итәргә тиеш, аны киләчәк буын да онытмасын, хезмәтләрен куллансын һәм аның белән горурлансын иде.

Әдәбият

1. Мәһшүр мәгрифәтче- галим, педагог Ризаэддин мирасын укыту-тәрбия процессында куллану. III кисәк.- Казан, 2007.
2. Р. Фәхреддин. Тәрбияле бала// Тәрбия.- 1999.- №7
3. Татар зыялылары. Тарихи портретлар.- Казан: Мәгариф, 2003.
4. Татар әдәбияты тарихы. Алты томда. 2 том.- Казан: Тат.кит.нәшр., 1985.- 319 б.
5. Фәхреддин Р. Балаларга үгет-нәсыйхәт/ Р. Фәхреддин.- Казан, 2011.
6. Фәхреддин Р. Нәсыйхәт. Әхлак гыйлеменнән/ Р. Фәхреддин.- Казан: Мәгариф, 2002.
7. Фәхретдинов Р. Сайланма әсәрләр/ Р. Фәхреддинов.- Казан, 2000.- 83 б.
8. Фәхретдин Р. “Шәкертлек әдәбе”/ Р. Фәхреддин.- Казан: Иман, 2002.
9. Фәхреддин Р. Җәвамигуль-кәлим шәрехе.- Казан: “Рухият” нәшр., 2005.-352б.

Бөгелмә муниципаль районы муниципаль бюджет белем бирү учреждениесе 9 нчы гомуми урта белем бирү мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы Зиязова Айгөл Рәшит кызы. Тема: “Гомерем минем моңлы бер җыр иде…” 6 нчы сыйныфның татар төркемендә татар әдәбиятыннан уздырылган дәрес планы.

Дәреснең максаты : Муса Җәлилнең сугыш чоры иҗаты белән таныштыру һәм анализлау

Дәреснең төп бурычлары: өйрәтү: Муса Җәлилнең тормыш юлын искә төшерү, сугыш чоры иҗаты турында мәгълумат бирү;

үстерү: үз фикереңне әйтә белергә өйрәтү. Әдәби әсәрләрне дөрес аңлап, сәнгатьле укуһәм анализ ясау;

тәрбияви:  сугыш чорында авыр хәлгә калганнарга теләктәшлек хисләре тәрбияләү.

Предметара бәйләнешләр: татар теле, тарих, география, әйләнә-тирә дөнья.

Ресурслар: дәреслек, ноутбук, проектор, презентация, М.Җәлил турында тематик папкалар.

Дәрес барышы

1. Оештыру моменты

Максат – укучыларның дәрескә хәзерлеген күзәтү, барлау; белем алырга әзерлек алып бару.

– Хәерле көн, укучылар!

Килдегезме дәрескә?

-Уен, көлке, шаярулар

Калдымытәнәфестә?

Кыңгырауны ишеттек тә,

Ашыктык без дәрескә.

Җиңнәребезне сызганып,

Керешәбез дәрескә.

1. Актуальләштерү. Өй эшен тикшерү.

Максат – белем алуга карашларын ачыклау, алдагы дәрестә алган белемнәрен тикшерү.

Укучылар, тактада эленгән портретка игътибар итегез әле. Бу кеше сезгә танышмы?

Укучы. Әйе, таныш. Бу – Муса Җәлил.

Укытучы. Ә сез аның турында нәрсәләр беләсез?

Укучы. Ул татар халкының бөек шагыйре.

Укытучы. Мин сезнең белән килешәм. Бүгенге дәресебез дә татар халкының бөек улы, Советлар Союзы Герое, Ленин премиясе лауреаты, патриот-шагыйрь Муса Җәлилгә багышлана. “Муса Җәлил дигәндә – татар халкын, ә татар халкы дигәндә, Муса Җәлилне күз алдына китерәләр. Аның шәхесен һәм батырлыгын бөтен дөнья белә. Димәк, ул – чын мәгънәсендә халкыбызның бөек шәхесе, горурлыгы” ди аның турында әдәбият галиме Фоат Галимуллин. Дәресебезнең темасы: “Гомерем минем моңлы бер җыр иде…” дип атала. Ни өчен дәрескә нәкъ менә шундый тема сайланган икән, сез ничек уйлыйсыз? (укучыларның җаваплары тыңлана).

III. Уку мәсьәләсен кую.

Максат –Муса Җәлил иҗаты буенча алган белемнәрне искә төшерү

Укытучы. Әлеге сорауга төгәл җавапны дәрес ахырында бирә алырбыз дип уйлыйм. Бүгенге дәрестә без сезнең белән М.Җәлил турында видеоязма карарбыз. Ләкин ул карап утыру гына булмаячак, ә төрле истәлекләр уку, шигырьләр сөйләү белән үрелеп барачак, шул ук вакытта сез дәфтәрләрегезгә төп мәгълуматны язып барырсыз. Күрәсез, эшлисе эшләребез бик күп. Сездән зур тырышлык һәм сабырлык тәлап ителә. Инде әйдәгез, видеоязманы карый башлыйк. Тулырак…

 

Татарстан Республикасы Арча  муниципаль районы “Сәламәтлек мөмкинлекләре чикләнгән  балалар өчен Яңа Кенәр мәктәп-интернаты”  дәүләт бюджет гомуми белем учреждениесенең 1 категорияле укытучысы Габделәхәтова Миләүшә Әхәт кызы.  Тема:  Идрис Туктар. “Җем-җем!..Чвик!..” хикәясе.

Максат:

1. Укучыларны Идрис Туктарның “Җем-җем!..Чвик!..” хикәясе белән таныштыру; безнең якларда кышлаучы кошлар турында өстәмә мәгълүмат бирү.
2. Хикәянең төп фикерен таба һәм аңлый белергә ярдәм итү; сәнгатьле уку күнекмәләрен, бәйләнешле сөйләм телен устерү.
3. Табигатькә, кошларга карата сакчыл караш, әхлаклылык сыйфатлары тәрбияләү.

Материал: дәреслек 60-61 битләр, кошлар сурәтләнгән иллюстрацияләр, тест биремнәре, презентация

Җиһазлау: компьютер, проектор, кошлар өчен төрле материаллардан ясалган җимлекләр

Дәрес барышы

1.Оештыру. Мотивлаштыру

а) Исәнләшү, уңай психологик халәт  тудыра

-У: Исәнмесез укучылар, килгән кунаклар!

-Матур үтсен көнегез!

Көләч булсын йөзегез!

Булыгыз сез әдәпле,

Күркәм, матур гадәтле.

-У: Хәерле көн!

-Укуч: Хәерле көн мина!

Хәерле көн сиңа!

Хәерле көн безгә!

Хәерле көн сезгә!

-Әйдәгез укучылар безнең дәрескә килгән кунаклар белән дә исәнләшик инде!

(Хәерле көн, исәнмесез!)

-У: Дуслар елмаеп караса,

Дөнья яктырып китә.

Я, кайсыгыз дусларына

Елмаю бүләк итә?

– Әйдәгез әле кулларны кулга тотынып, бер-беребезгә үзебезнең кул җылыбызны, кул җылыбыз аша йөрәк җылыбызны, яратуыбызны бирик һәм уңышлы көннәр теләп,  бер – беребезгә елмаеп,  яхшы кәеф белән дәресебезне башлыйбыз.Эшлекле дәрес, күңелле дәрес булсын ул. Шуңа күрә, дәрестә тырышыгыз һәм актив булыгыз.

-Рәхмәт укучылар, утырыгыз!

-Дәрестә кем дежур? Бүген ничәнче  ноябрь? Атнаның кайсы көне? Урамда  көн нинди? Сыйныфта кем юк?

б). Тизәйткечләр әйтү.Фонетик зарядка.

– Әйдәгез , бераз телләрне шомартып алыйк әле.

1) Тук, тук, тукран

Тукылдатып утырам.(2 тапкыр кабатлау)

Нинди кош икән бу?

2) Чыпчык, чыпчык, чык, чыпчык,

Чыпчык, чыпчык, очып чык. (2 тапкыр кабатлау)

Монысы нинди кош икән?

2. Өй эшен тикшерү.

Сезгә өй эше Зәки Нуриның “Кар яуган” шигырен  сәнгатьле итеп укырга  иде. Хәзер бик матур, сәнгатьле итеп укып күрсәтерсез.

– Без сезнең белән кыш темасына шигырьләр, хикәяләр укый башладык. Бүген дә шуны дәвам итәбез.

в) – Әйдәгез бүгенге дәреснең кагыйдәләрен игътибар белән укыйк әле.

– Иптәшеңне игътибар белән тыңла, бүлдермә.

– Урыннан кычкырма!

– Тулы җөмләләр белән сөйлә.

– Кеше фикерен кабатлама, үз фикереңне әйт.

Фикер ул – уй дигән сүз.

Бу кагыйдәләрне дәрес барышында үтәргә тырышыйк.

3 Актуальләштерү

Укучылар әйтегез әле:

• Әле безнең нинди ел фасылы?
• Көз айларына нинди айлар керә?
• Әле нинди ай?
• Ноябрь ае көзнең башымы, уртасымы, азагымы?
• Көздән соң нинди ел фасылы килә?
• Кыш.
• Кыш айларын санап үтегез. Декабрь,гыйнвар, февраль.
• Бу вакытта табигатьтә нинди үзгәрешләр күзәтелә?
• Салкын, кар ява, сулыклар боз белән каплана,
• Кешеләр тормышы үзгәрәме?
• Кешеләр җылы киемнәрен кияләр.
• Хайваннар нишли?
• Хайваннарның кайберләре кышкы йокыга тала, кайберләре җылы йоннарын үстерәләр.
• Балалар безнең кошларыбыз да бар бит әле. Алар кышны ничек каршы ала һәм ничек үткәрә икән? Без бүген шул турыда сөйләшербез.

Ә хәзер тактага карыйбыз.

– Тактада нәрсә рәсемнәре күрәсез?

– Кош рәсемнәре.

– Әйдәгез  атап чыгыйк әле.

– Кошлар нинди төрләргә бүленә?

– Кышлаучы һәм күчмә кошларга бүленә.

– Әйдәгез бу кошларны кышлаучы һәм күчмә кошларга аерабыз. Тулырак…