Мөгаллим язмалары

Татарстан   Республикасы  Саба муниципаль    районы  ш.т. Байлар Сабасы гомуми үсеш бирүче төрдәге Саба 4 нче  “Кыңгырау» балалар бакчасы мәктәпкәчә белем  муниципаль бюджет учреждениесенең 1 нче категорияле физик  культура тәрбиячесе  Гараева Әлфия Мубарак кызы. Тема:  Физкультурадан сюжетлы – уен  шөгыле .

Максат:  Балаларның сәламәтлеген физик яктан саклау һәм ныгыту.

Бурычлар:

1.Уен формасында йөрү, предмет аркылы сикерү, ыргыту күнекмәләрен ныгыту.

2. Балаларның танып-белүләрен сюжетлы- уен ярдәмендә үстерү.
3. Спортка, физик күнегүләргә мәхәббәт тәрбиячләү.

Материал: гим.скамейка, кар бөртекләре, кар йомарламы, корзина.

-Хәерле иртә,балалар! Балалар бүген бездә бик күп кунаклар, әйдәгез апалар белән исәнләшик.

Балалар жавабы

– Балалар, бакчада яңа көн башланды.

Әйдегез, бер-беребезгә елмаеп, көнне сәламлибез.

Исәнме көн, саумы көн,

Синнән яктылык алыйк.

Бер-беребезгә таратыйк,

Гел тату, сәламәт, булыйк.

Тәрбияче: Балалар мин бакчага килгәндә хат ташучы конверт бирде.Шул конверт эчендә телеграмма. Беләсезме ул кемнән килгән? Лапландиядә  яшәүче кар бабайдан. Аның кар бөртекләреннән чыршы бизисе килә , ләкин аның бизисе матур кар бөртекләрен кар патшабикәсе яшереп куйган. Кар бабайга кар бөртекләрен табарга булышабызмы?

Балалар  җавабы.

– Әйдәгез алайса тизрәк юлга кузгалыйк.Сез  сәяхәткә барырга әзерме?

-Әйе.

– Юлга без ничек әзерләнәбез? Күрсәтик әле. Анда бик салкын, шуңа безгә җылы итеп киенергә кирәк.

Массаж ясау.”Юлга жыену»

Чалбар киябез(носки, аякларны сыпыру)

Кофта киябез (кулларны сыпыру, эчне).

Баш киеме киябез (башны сыпыру,шарф бәйләү).

Куртка тоймәләү.

Сез әзерме? Эйдәгез юлга кузгалдык.Уен “Эздән-эзгә басып йөрү”. Юл буйлап , бер-бер артлы, минем арттан барабыз.Сукмактан кырыйга чыкмыйбыз, аяклрыгыз  карга батмасын. Кар өемнәре аша барабыз. (аякларны күтәреп йөрү).Кар өеменә егылмас өчен, йөгереп үтик. Алда урман. Агачлар арасыннан елан кебек  барабыз. Йөрү.

Менә Лапландиягә килеп җиткәнне сизми дә калдык.

-Балалар, карагыз әле тирә-якка, монда ничек матур. Нәрсәләрдер елтырап күзне чагылдыра. Бу кар бөртекләре түгелме соң? Моны мөгаен кар патшабикәсе яшереп куйгандыр.  Иркен итеп , ара калдырып басабыз һәм кар бөртекләре  бн җылынып , уйнап алабыз.

1.Б.т.: куллар билдә, аяклар җилкә киңлегендә ачыла. Кар бөртеге өскә- аска. Куллар яннан өскә күтәрелә, кар бөртеге алмаштырыла.

2. Б.т.: куллар билдә, аяклар җилкә киңлегендә ачыла. Кулларны  уңга(сулга) сузу.
3. Б.т.: куллар билдә, үкчәләр бергә . аяк очлары ачылган. Кар бөртеге җиргә төшә -чүгәләү, басу-җирдән күтәрелә.

4  Б.т.: куллар билдә, аяклар җилкә киңлегендә ачыла.Алга иелү , куллар алга сузыла.

5. Сикерү.

Сулыш алу күнегүе. “Кар бөртеге очыру”

Хәзер кар бөртекләрен миңа биреп торыгыз, чыршы янына барып җиткәч, бергәләшеп чыршыны бизәрбез.

-Балалар, әле  монда кар бабай күренми. Әйдәгез алга таба юлыбызны дәвам итик.  Без кар бабай янына тиз генә барып җитмәсен өчен, кар патшабикәсе каршылыклар ясап куйган. Шул каршылыкларны үтәгәч кенә, без юлыбызны дәвам итәчәкбез. Балалар, карагыз әле, алда кар өемнәре, без аны ничек үтә алабыз?

Балалар җавабы:

-Дөрес , без аны ике аякта сикереп чыгабыз.Ә монда күпер. Без аннан дүрт аяклап барабыз.

-Булдырдыгыз балалар , бөтен каршылыкларны үтеп чыктык. Ә менә монысы инде,  кар бабайның чыршысы . Әйдәгез хәзер кар бөртекләре белән чыршыны бизәп куйыйк.Менә ничек матур булды.

-Карагыз әле, кем бу? Тулырак…

Татарстан Республикасы Саба муниципаль районы  ш.т. Байлар Сабасы гомуми үсеш бирүче төрдәге Саба 4 нче  “Кыңгырау” балалар бакчасы мәктәпкәчә белем муниципаль бюджет учреждениесе тәрбиячесе Хамидуллина Резеда Ринат кызы. Тема: Уен аша бала тәрбияләү (кече яшьтәге балаларга тәрбия һәм белем бирү эшен планлаштыру)

Авторның бу темага тагын язмасы бар: Сюжетлы уеннар уйныйбыз

 Сабыйларның гомуми үсешен булдыру, аларның сәламәтлеген ныгыту, күңелләренә әхлак кагыйдәләрен сеңдерү-бүгенге мәктәпкәчә белемнең төп юнәлеше. Балалар бакчалары педагоглары яшь буынны тәрбияләүдә яңа чаралар, белем бирүнең нәтиҗәле методларын эзлиләр, балаларның физик, интеллектуаль һәм шәхси үсешен тәэмин итүгә, иҗат мөмкинлекләрен үстерүгә зур игътибар бирәләр.

    Соңгы елларда мәгариф өлкәсендәге тирән үзгәрешләр балалар бакчалары алдында да яңа тәләпләр куя. Балаларны шәхес буларак үстерү ,аларда мәктәптә белем өчен кирәкле психологик процесслар – күзәтүчәнлек, хәтер, логик фикерләү сәләте, шулай ук әхлакый сыйфатлар тәрбияләү бурычлары игътибар үзәгенә куела.

Ә менә иң кече яшьтәге балаларга тәрбия һәм белем бирү эшен ничек планлаштырырга соң?

  Иң кече яшьтәге чор- ул кешенең физик, психик, шәхес буларак үсешенә нигез салыну чоры.

Нәкъ менә шушы чор баланың  зурлар, үзенең яшьтәшләре һәм предметлар дөньясы белән яңа мөнәсәбәтләргә күчү чоры.

         Баланың эмоциональ яктан үзен уңай хис итүен тәэмин итү, аның предметларны танып белү һәм коммуникатив эшчәнлек тәҗрибәсе арта баруын мактап, дәртләндереп тору- бу этапның төп мәсьәләләре менә шулар.

         Кечкенәләр төркемендә барыннан да элек комфортлы һәм куркынычсыз мөхит тудырылырга тиеш. Кечкенә балалар актив эшлекле. Шуңа күрә аларның балалар бакчасында булу вакыты дөрес оештырылырга тиеш.

         Режим моментларында тәрбияченең төп бурычы-балаларда культура-гигиена күнекмәләре формалаштыру. Бу бурычлар белән янәшә танып белү һәм сөйләм күнекмәләрен үстерү буенча эш алып барырга кирәк. Һәрбер күнекмәне формалаштыру 4 этаптан тора:

1нче таныштыру этабы-бу күнекмә турында тәрбияче эмоциональ итеп, аңа бу күнекмәнең ни өчен кирәклеген әйтеп аңлата(“Син хәзер зур инде”, “Син моны эшләсәң, авырмассың”…) һәм балада бу күнекмәне үзләштерүгә теләк уята;

2 нче аналитик этап-тәрбияче төгәл хәрәкәтләр белән үзенең сөйләгәнен күрсәтә (сабынны ала, сабынлый, сабынны куя, юа), баладан да төгәл, дөрес итеп эшләтүгә ирешә;

3 нче синтетик этап-берничә операция бербөтен итеп берләштерелә(сабын белән юынабыз, ипи белән ашыйбыз…);

4 нче йомгаклау этабы-күнекмә автоматлаша, тәрбияче сөйләмендә күнекмә башкаруның сыйфаты (азыкның тәме…) турында сүзләр кулланыла. Бу эшләр өлкәннәр катнашында зур сабырлык һәм аларның турыдан-туры ярдәме белән башкарылырга тиеш.

 Билгеле булганча, балалар бакчаларында нәниләрнең күптөрле эшчәнлеге уеннар ярдәмендә оештырыла. Аларда иң мөһим әхлакый сыйфатлар да уеннар аша тәрбияләнә.

         Уен иң кече яшьтәге баланың психик үсешен билгели торган әйдәп баручы эшчәнлек булып тора.

Ул баланы мавыктыра, аңа куаныч китерә. Уен аша балалар төркемгә берләшәләр, мөстәкыйль эш итәләр, үзләренең уй-гамәлләрен тормышка ашыралар.

  Иң кече яшьтәге балаларга физик тәрбия бирү эшен хәрәкәтле уеннар аша оештыру аеруча отышлы. Төрле хәрәкәтле уеннарда, мәсәлән: “Тупны куып тот”, “Сукмак буйлап”,”Чыпчыклар һәм автомобиль”,”Сызыкка басма”,”Кояш һәм яңгыр”һ.б   нәниләрдә җитезлек, тизлек, көчлелек, чыдамлык, түземлелек кебек сыйфатлар тәрбияләнә. Хәрәкәтләрне матур, нәфис итеп башкарырга өйрәтү, кайбер персонажларга охшатып хәрәкәтләр башкару (куяннар кебек сикерү; нәни чебиләр кебек җим чүпләү, су эчү һ.б).

         Безнең балалар бакчасында кече яшьтәге балаларга физик тәрбия бирү максатыннан үткәрелгән һәр чара да: физик күнегүләр, физкультура шөгылләре, иртәнге гимнастикалар, спорт күнегүләре, күңел ачулары, индивидуаль эшләр уен формасында үтә.

         Уеннар өчен бакчада атрибутлар булдыру зарур. Уенчык баланы төрле хәрәкәтләр башкарырга җәлеп итә һәм баланың ихтыяҗын канәгатьләндерә. Кече яшьтәге балалар өчен булган күп төрле уенчыклар (шалтыравыклар, резин туплар, төрле фигуралар) балаларның күрү һәм ишетү сәләтен, капшау, тотып алу хәрәкәтен үстерүдә зур булышлык итәләр.

         Ясле яшендәге балалар белән эшләгәндә дидактик уеннар куллануга күп әһәмият бирергә кирәк. Мәсәлән:”Алсу курчакны киендерәбез”, “Алсу курчакның туган көне”, “Алсу курчакны йоклатабыз” кебек дидактик уеннарны балалар бик яраталар.

Нәниләрне тәрбияләүдә халкыбызның милли уеннары да зур урын алып тора. Милли уеннарга юаткычлар, мавыктыргычлар,сорән салулар,эндәшләр,әйтенүләр,үртәвечләр,такмазалар, әйтенүләр, җырлы-сүзле хәрәкәтле уеннар керә. Тулырак…

Татарстан Республикасы Саба муниципаль районы  ш.т. Байлар Сабасы гомуми үсеш бирүче төрдәге Саба 4 нче  “Кыңгырау” балалар бакчасы мәктәпкәчә белем муниципаль бюджет учреждениесе тәрбиячесе Хамидуллина Резеда Ринат кызы. Тема: “Сюжетлы уеннар уйныйбыз”

Авторның бу темага тагын бер язмасы. Уен аша бала тәрбияләү.

Сюжетлы уеннар эшчәнлеге – мәктәпкәчә яшьтәге балалар үсешендә зур этәргеч булып тора. Бакчада балалар өчен уен тирәлеген булдыру – төп шарт. Уеннар логикасыннан чыгып, сюжетлы уеннар эшчәнлегенең берничә формасын күрсәтеп була. Аларның һәрберсе үзенә генә хас специфик  уенчыклар һәм уен җиһазларын, атрибутиканы эченә ала.

1. Режиссёрлык уены – уенчыклар ярдәмендә сюжет уйлап табу, тиешле яссылыкны күз алдына китерү. Бу уен өчен образлы уенчыклар (персонажлар) һәм аларга туры килә торган предметлы тирәлек кирәк.
2. Рольле уен – персонажлар исеменнән сюжет уйлап табу һәм шул сюжет буенча уйнау. Роль өчен атрибутлар: костюм һәм аксессуарлар, сәхнә җиһазлары булдыру кирәк.
3. Кагыйдәле уеннар – махсус җиһазлар кулланып уйнала торган хәрәкәтле уеннар һәм өстәл уеннары (лото, домино, өстәлдәге футбол, хоккей).

Сюжетлы уен мәктәпкәчә яшьтәге бала тормышында мөстәкыйль эшчәнлекне үстерүдә зур роль уйный. Үзара мөнәсәбәтләрдә ориентлашу, күзаллауны үстерү һәм аралашу өлкәсендә дә уен киң кулланыла.

Кызганычка каршы, балалар бакчасында , уен эшчәнлеге тиешле дәрәҗәгә – югары ноктага менеп җитми. Килеп туган ситуациядә моның сәбәпләрен төрле яктан эзләргә кирәк.

Беренчедән, мәктәпкәчә балачакның төрле этапларында уен нинди булырга тиеш?

Икенчедән, уенга карата мөнәсәбәтләрнең педагогик спецификасы – уенны оештыручы тәрбияче эшчэнлеге, уенның эчтәлеге һәм балаларның уйнау күнекмәләренең төрле дәрәҗәдә булуы.

Дәрес-шөгыльләрне үткәргәндә тәрбияченең кул астында конспектлар, методик эшкәртмәләр була. Алар ярдәмендә тәрбияче үткәреләчәк дәреснең барышын күз алдына китерә, төрле мәсьәләләр чишелешен максат итеп куя, үтәлешен контрольда тота.

Рәсем, конструкцияләү, әвәләү дәресләрендә бала алдан алынган махсус күнекмәләр һәм белемнәрне куллана. Шул ук вакытта ул үзе теләгән һәм аның гына дөньясына якын булган тема буенча ясый, әвәли – иҗат итә ала.

Ә уен белән ничек? Балаларны уйнарга өйрәтергә кирәк. Бу өйрәтү тәрбияче тарафыннан җитәкче, уен кагыйдәләрен әйтеп, күрсәтмә бирүче ролендә түгел, ә кушылып бергә уйнаучы, уенга кызыксыну һәм теләк уятучы ролендә булырга тиеш.

Элеккеге идеал рәвештә уйнала торган сюжетлы уеннар аерым кагыйдәләргә буйсына һәм коллектив характер йөртә. Уенда балаларның тирә-як белән танышу барышында алынган белемнәре һәм программа таләпләре чагылырга тиеш. Һәр бала, үз теләгенә карамастан, коллектив уенга кушылырга, охшаса-охшамаса да уен кагыйдәләренә буйсынырга тиеш. Тәрбияче команда бирде – балалар уйнарга тиеш.

         Хәзерге вакытта баланың тормышы төрле информация – китаплар, телевидение, компьютер, башка кешеләр белән аралашу чаралары белән тулы. Ә балалар бакчасында педагогик процесс вакыты дәрес, дәрестән тыш шөгыльләргә бүленгән. Баланың буш вакытта үзе теләгән уеннар, аны кызыксындырган эшләр белән шөгыльләнергә хокукы һәм мөмкинлеге бар. Бу вакытта һәр бала үзенең индивидуаль аерымлыкларыннан чыгып, фантазиясен һәм мөмкинлекләрен эшкә җигеп иҗади шөгыльләнә ала.

Сюжетлы уен баладан теге яки бу эшнең реаль, кулга тотарлык продуктын таләп итми. Бала тормышта чын чүкеч белән кадак тотмаса да, бу уен вакытында (“Без –төзүчеләр”) уенчык чүкеч белән кадак та кага ала. Уен аша төрле ситуацияләрдә бала үзен ничек тотар, кайсы яктан күрсәтер икәнен ачык күреп була. Төрле предметлар, уен атрибутларын кулланып уйналган бу уеннарда балаларның үзара аралашу дәрәҗәсе, сүзлек байлыгы һәм диалогта бәйләнешле сөйләме үсә, үз-үзләрен тоту күнекмәләре формалаша.

Уен вакытында баланың акыл үсешендә генә түгел, ә шәхес буларак формалашуында да алга китеш күренә. Уендагы төрле рольләргә кереп, бала, реаль тормыштагы кешеләрнең эш- гамәлләрен кабатлый, алар арасындагы мөнәсәбәтләрне, эмоцияләрне һәм кичерешләрне уенга күчерә.

Уенга карата педагогик тәэсир итүнең максаты – балаларда уйный белү күнекмәләрен формалаштыру, сюжетның эчтәлеген аңлату һәм аралашу культурасын булдыру.

Күпъеллык күзәтүләр һәм тәҗрибәләр күрсәткәнчә,1,5- 3 яшькә кадәрге балалар уенчык һәм әйбер – алыштыручы белән шартлы рәвештә аңлашалар. Ә уендагы иптәшләре белән аралашу кыска вакытлы була. Ә 3-5 яшьтә – уендагы рольләрне бүлешеп һәм алышынып уйныйлар, предметлар кулланып диалогик сөйләм аша аралашалар. 5 -7 яшьтәге балалар уенда бара торган хәлләрне чиратлаштыралар (эпизодлар), 2 -3 баланың фикерен һәм уйлап табу сәләтен эшкә җигеп, сюжет төзиләр.

Кешелекнең күптөрле эшчәнлеге кебек үк, сюжетлы  уеннар үзеннән –үзе килеп чыкмый. Уенга баланы, ул уенны уйный белүче кеше (тәрбияче, зуррак бала, әти- әни, күрше баласы һ.б.) өйрәтә. Урамда – ишегалдындагы зуррак балалар, күршеләр, дуслар, күпбуынлы яки күпбалалы гаиләләрдә – олы кешеләр өйрәтсә, балалар бакчасында – тәрбияче – гаиләдәге бердән-бер балага абый-апаны, җитеп бетмәгән өлкән буын кешеләрен дә алыштыра.

Димәк, сюжетлы уенны оештыруның 1 нче принцибы: Тулырак…

Максат: укучыларда әниләргә карата кадер-хөрмәт, ярату,  хисләре булдыру,  кадерле кеше булуларын төшендерү, гаилә белән мәктәп арасындагы элемтәне ныгыту, әдәплелек, әхлаклылык сыйфатлары тәрбияләү.

Кичәнең барышы.

Кичә якташыбыз Рәмзия Җиһангәрәева язган шигырь юллары белән башланып китә

(Азалия   )                   Ана хакы

Җир йөзендә һичбер дәрәҗә юк

Ана исеменә торырлык.

“Балам, дип өзгәләнеп баскан

Һәр эзенә башың орырлык.

Бала утта янса -үзе яна,

Суга төшсә-ана чылана.

Тән авыртуына түзеп була

Җан авыртуына юк дәва.

Канат куйган Һәрбер баласын ул

Хәерле юл теләп озата.

Башкаенда уйлар өермәсе,

Киткән тарафларга күз ата.

“Өс -башылары бөтен, җылы микән,

Ризыклары хәләл, тулы микән,

Урын-җире йомшак, коры микән,

Йөргән юлы имин, туры микән…”

Җилләрдән дә  җитез ана уе,

Күңел кошы бигрәк йөгерек.

Үз хәсрәтен , уен читкә куеп,

Балаларын уйлый иң элек

Учларыңда тәбә куырсаң да,

Ана хакын түли алмассың.

Җылы бер сүз кирәк аналарга,

Ихлас сөю, назлы карашың.

Иң изге сүз табыйк аналарга,

Дәваларга йөрәк ярасын.

Еллар узып, гомер үтеп киткәч,

Үкенечкә берүк калмасын.

1 нче укучы:   Россиядә 1998 нче елдан бирле ноябрьнең соңгы якшәмбесе. Әниләр көне буларак билгеләп үтелә. Безнең бүгенге бәйрәмебез дә әниләргә багышлана.

“Әни турында җыр”В.Хәйруллина сүләре, А.Мөхәммәтдинова көе

Иделия  Шигырь “Әни!” — беренче сүзем.

 Иртән уянгач йокымнан
“Әни!” — беренче сүзем.
Күзләрем күреп куана
Әнинең нурлы йөзен.
Әнием куллары тигән
Ашны ашау күңелле.
Әни кебек аңламыйдыр
Бүтән кеше күңелне.
Бәхетле булсын, балам, дип
Әни бик нык тырыша.
Үпкәләмим, кайчагында
Әз-мәз генә орышса.
Әнием, тик син булганга
Бәхетле көлүләрем.
Кояшлы якты дөньяда
Очынып йөрүләрем.
Гади дә син һәм гадел дә
Син — тормыш гүзәллеге.
Йомшак булсаң да, үзеңдә
Әтиләр түземлеге.
Иртән уянгач йокымнан
“Әни!” — беренче сүзем.
Күзләрем күреп куана
Әнинең нурлы йөзен.                                       ( Люция Аблеева)

2 нче укучы:Тиккә генә халык әйтми, кош канаты белән, гаилә татулыгы белән көчле. Чыннан да дөньяда һәр баланың да әти-әни канаты астында назланып, иркәләнеп үсәсе килә. Ә газиз баланы кирәк чакта иркәләгән. Вакытында шелтәләгән, еласаң юаткан, безнең өчен төн йокыларын калдырган, өйләрне –ямьле, ашларны тәмле иткән Әни бит ул! Аннан да изгерәк кем бар тагын?!

Татар халкының «Өч кыз» әкиятен сәхнәләштерү

Әни   (Наилә) башкаруында «Бишек җыры».( Г. Тукай шигыре, Татар халык көе).

Әни   (Наилә) Кызларымның тамаклары тук, өсләре бөтен булсын дип көне-төне эшләдем.

Уяндыгызмы, балакайларым, Әйдәгез әле, битләрегезне юып килик. Аннан мәм-мәм ашарбыз.(Курчакларны алып кереп китә.)

 Айлар, еллар узды.Теләкләрем кабул булды.

Кызларым бик сылу, бик уңган, чибәр булып үсеп җиттеләр. Бер-бер артлы кияүгә дә киттеләр…..

(Өч кыз башкраруында бию)

Бер ел үтте, ике ел үтте, өч ел үтте. Кызларым хәлемне белергә кайта алмады. Шулай балаларымны көтеп сәламәтлегем дә какшады. Авырып торам. Хәлем көннән көн авырая. (Әни чыга һәм караватка ята, ыңгыраша.)

Тиен җыры.Алмаз

Ашыкмыйча һәрбер таңда

Чикләвек ватам оямда.

Чарт – чорт, чарт – чорт

Шатланамын да уйныймын

Күңелсез булса җырлыймын

Лә – лә – лә, лә –лә – лә.

Күз генә миңа өлгерә

Ябалдаш буйлап йөгерәм.

Трәм – трәм – трәм.

Ап – ак кар булып киенәм,

Яшел нараттан җилдерәм.

Рәм – рәм – рәм.инем киемем ак булганга миңа Акбикә дип исем куштылар.Уйнап йөреп, онытып та җибәргәнмен, дустымның хәлен белеп чыгыйм әле. (Ишек шакый.) Тук – тук – тук. (Берәү дә дәшми.) Кая соң бу әбекәй? Ишегалдында да күренми. (Әби янына килә.)

Әби.Рәхмәт, Акбикә. Үзем дә сине көтеп ята идем. Тиен дустым килми калмас, хәлемне белми калмас дигән идем. Сиңа үтенечем бар иде, тиенкәем. Мин бик нык авырып киттем шул. Зинһар өчен, кызларыма барып әйтсәнә, хәлемне белергә килсеннәрче.

Тиен. Ярар, ярар, дускаем,

Җилдән җитез булырмын.

Хәзер барып әйтермен.

Иң элек олы кыз яши торган йортка  барыйм (Тиен чыгып йөгерә.)

 (Олы кыз бии – бии ләгәннәр чистарта.)

 Тиен. Тук – тук – тук.

Олы кыз. Кем бар анда? (Тәрәзәдән карый.)

Тиен. Бу мин – Акбикә. Әниең бик нык авырый, сине чакыра.

 Олы кыз. Һай, бик барыр идем дә, ләгәннәремне чистартып бетерәсем бар шул. Тулырак…

 

Бөгелмә  муниципаль  районы  муниципаль  бюджет  белем  учреждениесе  9 нчы гомуми урта белем бирү мәктәбенең татар теле һәм әдәбияты укытучысы Зиязова Айгөл Рәшит кызы. Тема: Г.Тукайга багышланган әдәби кичә.Үпкәнеңнән бирле, әнкәй… Сайтка яңартып куелды.

 Максат: укучыларны халкыбызның бөек шагыйре Г. Тукайның тормыш юлы белән таныштыруны дәвам итү, балаларда Г.тукайга карата ихтирам, горурлык хисе, туган илгә, әти-әниләргә карата мәхәббәт хисе тәрбияләү.

Җиһазлау: Г.Тукай портреты, компьютер, интерактив такта, Г.тукайга багышланган китаплар күргәзмәсе, «Күренекле шәхесләр» фонохрестоматиясе, «Габдулла Тукай» дисклар коллекциясе, Г.Тукайга электрон дәреслек.

Укытучы. Әни, әнием, әнкәй… Һәркем өчен бик кадерле, назлы сүз бу. Күңелебездә булган бөтен матурлыкны, рәхмәтне шушы гади сүзгә салабыз, һәрвакыт яныбызда булган, уңышларыбызга шатланып, кайгыларыбызны уртаклашып яшәгән мәрхәмәтле әниебезгә дәшәбез.

Татар халкының бөек шагыйре Габдулла Тукай да әнисенә шулай назлап эндәшкәндер. Тик, кызганычка каршы, мондый бәхетле минутлары озакка баргмаган. Г.Тукайга ятимлек ачысын татырга туры килә. Бүгенге кичәне бөек шагыйрьнең сөекле әнисе Бибимәмдүдәгә  багышларбыз. Булачак шагыйрьне дөньяга тудырган, аңа күкрәк сөте имезеп, яшәү көче биргән һәм, ниһаять, баласына шагыйрьлек таланты бүләк иткән изге ана турында белемнәребезне тирәнәйтербез.

1 слайд (Г.Тукайның әнисе Мәмдүдә рәсеме. Аны шагыйрьнең апасы Газизә Зәбированың истәлекләре буенча Әлфия Зәбирова-Белостоцкая ясаган)

         1 укучы. Бибимәмдүдә – Зиннәтулла мулла белән Камилә кызы. Өчиледә туган. Әнисе Камилә иртә үлеп, үги ана кулында үскән. Укымышлы булган, шигырьләр язган, кул эшләре белән шөгыльләнгән, калфак чиккән. Төскә матур булган. Мәмдүдә озынчарак йөзле, сызылып киткән кара кыйгач кашлы, матур кылыч борынлы, төскә-биткә чибәр, матур буй-сынлы, кирәк чакта шигырь белән җавап бирә торган, сүзгә-телгә оста хатын булган. Истәлек авторлары Тукайда әнисе чалымнары күренүен әйтәләр. Улы Габдулланы ул: “Җан Габдуллам, якутым, гәүһәрем!” – дип, күкрәгенә кысып сөяргә яраткан. Г.Тукайның шигъри таланты әнисе һәм бабасы Зиннәтулла ягыннан килә.

2 слайд (Өчиле авылының элеккеге һәм хәзерге күренеше)

2 укучы. Зиннәтулла — Зиннәтулла Зәйнелбәшир улы Әмиров (1829— 1909) — Өчиле авылы имамы. Ул китап күчерү белән дә шөгыльләнгән, шигырьләр дә язган.  Кызы Мәмдүдә үлгәннән соң чыгарган «Шагыйрьнең тормыш сәхифәләреннән» дигән шигыре Тукайның Саҗидә апасы истәлегендә дә урнаштырылган. (М.Укмасый. Сайланма әсәрләр. Казан, 1958, 105 б.) Зиннәтулла Өчилегә (Татарстанның хәзерге Әтнә районы) Кышкар мәдрәсәсен тәмамлап килгән. Чыгышы белән хәзерге Пермь өлкәсенә керә торган Барда районы Коҗмакты исемле татар авылыннан булган. Ерак бабалары Төмән ягына Татарстан җиреннән күчеп киткәннәр.

3 укучы. Зиннатулла үзенең яраткан беренче кызы Мәмдүдәнең яшьләй үлеп китүе уңае белән дә, аңа багышлап, шигырь чыгарган.

Нуры газизем кызымның төрбәседер бу мәзар,

Әйләмеш назик вөҗүден хак дәүре рузек яр.

Исме Бибимәмдүдәдер гаилә ирде гаян,

Дынлап ирде тәшкилә вәгазь мөсәгыль һәм мәган.

Ни сәбәптер, и ходая, ризкы аз, гомре тәмам.

Күрмәдем күзем туйганчы, улды бәңа кальбәнам.

Даре михнәт, даре хәсрәт, даре залим бу мәкам,

Шунда мөхбүбә мөрәссагы дөрне укылды инкыйзам.

4 укучы. Мәмдүдә, ире Мөхәммәтгариф үлгәннән соң, әтисе йортына кайткан.  Болай да ачлы-туклы гына яшәгән, ишле балалы бу гаиләдә Мәмдүдә апа озак кала алмый. Шуның өстенә үги ана да нәни баласы белән кайтып кергән Мәмдүдә апага якты чырай күрсәтми. Икенчедән, муллалар, бер-берләре белән тыгыз бәйләнгән булып, еш кына элемтәләрен кыз бирү – кыз алу белән дә ныгытканнар. Хәрмәтле хәзрәт кызы, тирә-якта билгеле Гариф мулла җәмәгате яшҗ һәм чибәр Мәмдүдә остабикәне дә игътибардан читтә калдырмаганнар, әлбәттә. Шулчак Сосна авылының тол калган Шакир мулла Өчилегә яучы җибәрә. Ашарына такы-токы булган күп балалы әлеге гаиләдә үги ананың авыр карашыннан басылып яшәгән Мәмдүдәгә бу тәкъдимне кабул итүдән бүтән чара калмаган. Никях мәҗлесе Өчиледә, әтисе Зиннәтулла йортында үтә. Мөхәммәтшакир Мәмдүдә өчен 30 тәңкә мәһәр бирә.

5 укучы. Булачак иренең балага карата мөнәсәбәтен ачык белмәгәнгә күрә, Мәмдүдә нәни Габдулланы вакытлыча кешедә калдырып торырга карар кыла. Әмма кемдә калдырырга? Үги ана бу турыда ишетергә дә теләми, риза булса да, Мәмдүдә йөрәк парәсен бу җәһәннәмдә калдырмас иде. Булачак шагыйрьнең Өчиледән яңадан Кушлавычка кайтып, Шәрифә карчык кулына эләгү тарихы әнә шулай булган.

(Г.Тукайның “Исемдә калганнар” әсәреннән өзекне сәхнәләштерү)

6 укучы. Тукайның әнисе Мәмдүдә, үзенең әтисе кебек үк җырлар чыгарырга, шигырьләр әйтергә оста, ягъни анда да бер ни тиклем поэтик талант булган булырга тиеш. Кушлавычта торып калган баласы – нәни генә Тукай турында сагынып җырлар җырлаган, шигырьләр әйткән.

Өй турында бакчада бер сандугач сайрый.

Нигә сайрый бу сандугач кагынып?

Шуны сайрый:

Минем елаганымны белеп – баламны сагынып.

Нигә сайрый бу сандугач, сайрый үсеп беткәнне,

Шуны сайрый:

Мине күреп, баламнан аерылып киткәнне.

Нигә сайрый бу сандугач кич белән?

Шуны сайрый:

Күрде бәнем ике күзне яшь белән,

Нигә сайрый бу сандугач сызланып,

Шуны сайрый:

Минем елаганны күреп, баламны кызганып”.

1 укучы. Күпмедер көннәрдән соң, яңа иренә ияләшеп җиткәч, Мәмдүдә апа улын үзе янына Соснага алдыра. Нәни Габдуллага да дөнья ничектер яктырып, ямьләнеп киткәндәй була.

3 слайд (фотографиясе ипи ашап утыра)

Әмма сыбыйның “кара сакалы” үзеннән калмый йөри икән. Тамагы икмәккә туярга, сабый җаны ана шәфкатен татырга да өлгерә алмый, тагын әҗәл ыржаеп килеп баса.

Каты авырып, Мәмдүдә урын өстендә, хәл эчендә ята, көннәр үткән саен хәле начарлана бара. Соңгы көннәре килеп җитүен сизенеп, әледән-әле Габдулланы янына чакыртып ала. Баласының башыннан сыйпап, көчсезләнгән куллары белән күкрәгенә кыса, күзләреннән үбә. Бала күңеле сизмәсен, дип күпме генә тырышса да, яшерә алмый, күзләреннән мөлдерәп яшь ага… Булмады, бердәнбер баласын үзе үстерә алмады, нинди ятлар кулына гына калыр бу нарасый, сабый бала… Тулырак…

Тукай муниципаль районы муниципаль бюджет мәктәпкәчә белем һәм тәрбия бирү учреждениесе  “Кояшкай” балалар бакчасының I категорияле тәрбиячесе  Ситдикова  Миләүшә  Миндияр кызы. Тема: “Тукай бәйрәме” (чыгарылыш төркем балалары өчен кичә.) “Тукай бәйрәме” яңартып куелды.

  Әкрен генә “ Туган тел ” көе яңгырый. “Тукай бәйрәменә” килгән милли киемнәр кигән балалар залга керәләр.
Алып баручы. Балалар, тыңлагыз әле, нинди көй яңгырый? Кем сүзләренә язылган соң бу җыр?
    Балалар. Бу – “ Туган тел ” җыры. Аның сүзләрен Тукай абый язган.
Алып баручы. Әйе, балалар, Кыш бабайның чәчләре кар сулары булып аккан, зәңгәр күк йөзендә кояш балкыган чакта, шаулап- гөрләп яз ае апрель килгәндә, безнең яраткан шагыйребез Г.Тукай туган. Бүген без “Тукай бәйрәме” кичәсенә  җыелдык. Я  әйтегез әле, сез аның нинди әкиятләрен, җырларын, шигырьләрен беләсез? ( Балалар яраткан әсәрләренең исемнәрен атыйлар. Экранда Г.Тукай әсәрләренә иллюстрацияләр күрсәтелә.)
Алып баручы. Балалар, игътибар белән карагыз әле: бу рәсем кайсы әсәрдәге вакыйгаларны тасвирлый ? ( Балалар әсәрнең исемен, андагы төп геройларны атыйлар: “Шүрәле”, “Су анасы”, “Гали белән кәҗә”, “Бала белән күбәләк”, “Кызыклы шәкерт”, “Кәҗә белән сарык”.)
 Алып баручы. Г.Тукай узенең әсәрләрендә балаларны эш сөяргә, зурларны  хөрмәт итәргә, телебезне яратырга өндәгән. Ә хәзер, балалар, сезне тыңлыйк. Тукай абыегызның шигырьләрен матур итеп сөйли беләсезме икән?
1нче бала:
И туган тел, и матур тел
Әткәм – әнкәмнең теле.
Дөньяда күп нәрсә белдем
Син туган тел аркылы.
Алып баручы. Балалар, бөек Тукаебызның эшен дәвам иттереп, безнең тагы бик күп шагыйрьләребез татар теленә мәдхия җырлаганнар, аны мактаганнар. Ягез, хәзер шуларны искә төшерик.
2 нче бала
Телсез идек – Тукай безне телле итте.
Җырсыз идек – Тукай безне җырлы итте.
3 нче бала
Татарча да яхшы бел, русча да яхшы бел!
Икесе дә безнең өчен иң кирәкле затлы тел.
Алып баручы. Балалар, Тукай абыегызның балачагы авылда үткән. Барлык балалар кебек, ул да татар халык уеннарының берсе – “ Йозак” уены, хәзер без дә шул уенны уйныйбыз. (“Йозак” уены оештырыла.)
Алып баручы. Нәни Габдулла халкыбызның “Әнисә”,”Әпипә” көйләрен яратып тыңлаган. (Берничә бала “Әпипә” көенә бии.)
Алып баручы. Инде хәзер Тукай абыегызның кайбер әсәрләрен дә искә төшереп үтик.
( Мәтәлчек ата – ата, уйный – уйный башта “маэмай”, аннары малай килеп керә, алар “Кызыклы шәкерт” шигырен башкаралар. Музыка уйный. Күбәләк “очып” керә. “Бала белән күбәләк” җыры башкарыла.)
Алып баручы. Габдулла бик моңлы бала булган. Татар халык көйләрен яратып тыңлаган. Ә инде үсеп җиткәч, ул көйләргә сүзләр язган. Халкыбыз арасында яратып башкарыла торган “Әллүки” җырының сүзләрен дә ул иҗат иткән. Хәзер шул җырны тыңлап китәрбез. (Җыр тыңлау.)
Алып баручы. Без җырлар да тыңладык, шигырьләр сөйләдек. Ә әкиятләр турында сөйләшмәдек әле. Нинди әкият тыңларга яратасыз әле сез?
Балалар. “ Шүрәле”не. ( “Шүрәле” балетыннан музыка яңгырый. )
Алып баручы.
Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл – Кырлай диләр;
Җырлаганда көй өчен “тавыклары җырлай” диләр.
( Биленә балта кыстырган Былтыр керә. )
Алып баручы.
Бик матур бер айлы кичтә бу авылның бер Җегет
Киткән урманга утынга ялгызы бер ат җигеп.
Тиз барып җиткән Җегет, эшкә тотынган баргач ук,
Кисә башлаган утынны балта берлән тук та тук!( Былтыр утын кискән хәрәкәт ясый.)
Шундый тын, яхшы һавада безнең утынчы исә
Алны – артны, уңны – сулны белмичә утын кисә.
Балтасы кулда, Җегет эштән бераз туктап тора;
Тукта, чү! Ямьсез тавышлы әллә нәрсә кычкыра.( Кычкырган тавыш ишетелә.)
Сискәнеп, безнең Җегет катып кала аягүрә,
Аңламастан, каршысында  әллә нинди “ят” күрә. ( “Шүрәле” күренә. )
Эндәшә батыр утынчы:
Былтыр: -Сиңа миннән ни кирәк?
Шүрәле: Бер дә шикләнмә, Җегет, син ; мин карак- угры түгел,
Юл да кисмимен, шулай да мин бигүк тугры түгел.
Гадәтем: ялгыз кешеләрне кытыклап үтерәм;
Кил әле, син дә бераз бармакларыңны селкет, и
Яшь Җегет! Килче икәү уйныйк бераз кети-кети!
Былтыр: – Яхшы, яхшы, сүз дә юктыр, мин карышмый уйныймын.
Тик сине шартымга күнмәссең дип уйлыймын!
Шүрәле: – Нәрсә шартың, сөйлә, и бичара адәмчеккенәм!
Тик тизүк уйныйкчы, зинаһар, нәрсә кушсаң да күнәм.
Былтыр: – Сөйлим шартымны сиңа, яхшы тыңлап тор: әнә
Шунда бар ич бик озын һәм бик юан бер бәрәнә.
Бүрәнәнең бер очында бар  ачылган ярыгы,
Шул җиреннән нык кына син тот, и урман сарыгы!
Алып баручы: – Бу киңәшкә Шүрәле дә күнде, килмичә кире,
Китте кушкан җиргә, атлап адымын ире-ире.
Җегет суга балта белән кыстырылган  чөйгә бу,
Хәйләсен әкрен-әкерен китерәдер көйгә бу.
Шүрәле тыккан кулын – селкенмидер, кузгалмыйдыр:
Суккалый торгач, ахырда чөй чыгып, бушап китеп,
Хәзер инде Шүрәле безнең Җегеткә ялына: Тулырак…